دین یا علم؛ مصاحبه با دکتر نجاتی حسینی

دکتر نجاتی حسینی: تنها راه چاره در زیست متعامل و تفاهمی و توافقی علم و دین و روزآمدی و کارآمدی دین است و نیز داشتن یک دین علمی و علم دین و علم دینی.

در جامعه ای که علم جلوتر و پیشرفته تر از دین حرکت می‌کند و دین نمی‌تواند خودش را به روزرسانی و علمی و پیشرفته کند لذا دین از علم عقب می‌ماند و بشر بیشتر به سراغ علم می‌رود برای رفع نیازها و پاسخ به پرسش‌های وجودی و هستی شناختی‌اش و این جا است که سنگرها و مواضع دین توسط علم فتح می‌شود و علم گرایی و عقلانیت گرایی و سپس یک سکولاریزم نسبی مقدماتی شکل می‌گیرد و لذا دین یا مجبور به عقب نشینی  و گرفتن حالت تدافعی شده و  یا وادار به تهاجم به علم به قصد حذف آن ! می‌شود!؟ راه جامعه شناختی و چاره منطقی کار در خصومت ورزی نیست، تنها راه چاره در زیست متعامل و تفاهمی و توافقی علم و دین و روزآمدی و کارآمدی دین است و نیز داشتن یک دین علمی و علم دین و علم دینی.

رساندن پیام دین در گذشته بدلیل صعوبت ارتباطات، فقدان وسایل ارتباط جمعی و سادگی زندگی بشر به نظر مشکل نبود، تبلیغات به صورت منطقه‌ای و گاه کاملا فارغ از منطقه کنار خود بود و دیدارهای حضوری افراد کمک به رفع خطا می‌کرد، اما اکنون و در عصر جدید، تبلیغ بدلیل سهولت سفر، مهاجرت، گسترش فضای مجازی و سرعت انتقال اطلاعات از پیچیدگی خاصی برخوردار شده و جوامع را از یکدستی خارج و دچار چند فرهنگی نموده است. در چنین جوامعی رساندن پیام دین از ظرافت خاصی برخوردار است و رعایت مبانی و اصولی را می‌طلبد تا تبلیغ در بستری مسالمت آمیز و ارام صورت گیرد.

با سید محمود نجاتی حسینی (خراسانی) دین پژوه و مدیر گروه دین‌انجمن انسان شناسی ایران درباره: «مسایل و مقتضیات و چالش های دین ورزی و راه‌های ترویج و تبلیغ دین در دوره مدرن کنونی» به گفتگو نشستیم.

(۱) به نظر شما به چه میزان جامعه ایران دیندار است؟

بسم الله الرحمن الرحیم . وقتی در حوزه دین پژوهی اجتماعی فرهنگی و به عنوان پژوهش گر در جامعه شناسی دین کار و فعالیت می کنید، باید بتوانید همانند یک پزشک، دائم نبض و ریتم و نوسانات دینداری و دین ورزی جامعه و فرهنگ را سنجش و مراقبت کنید. ازاین لحاظ تکنیک بارومترهای دین religion barometer یا “نوسان سنج های دینداری ” ابداع شده اند که به صورت پیمایش های تجربی دین داری در سطح جهانی و منطقه ای و ملی و محلی سالانه هر ده سال یا دوسالانه وحتی سالانه  به صورت بینا فرهنگی ( یعنی چند قاره ای و درون قاره ای و درون کشوری ) با یک نمونه کلان از پاسخ گویان چند قومیتی نژادی زبانی و جنسیتی  در حد بین ۵ تا ۲۰ هزار نفر اجرا میشوند ؛ بر مبنای یافته های این بارومترهای دین ، وضع دین داری در سطح جهان مدرن ما یک وضع سینوسی است یعنی همراه با فراز و فرود است و بالا و پایین دارد و اصلا تک خطی و تک جهتی نیست .یعنی این طور نیست که در یک دهه و درسطوح جهانی یا منطقه ای مثلا در خاورمیانه و یا در اتحادیه اروپا ویا در اقیانوسیه و یا اسیای مرکزی مثلا  شاخص دین داری از لحاظ اندیکس های جامعه شناسی دینی وانسان شناسی دین بالا باشد در حد ۸۰ و یا پایین باشد در حد ۲۰ تا ۳۰  و یا متوسط باشد درحد ۴۰ تا ۵۰ .نه این گونه نیست ،برعکس می توان شاهد بودکه ابعاد چند گانه دین داری اجتماعی فرهنگی(یعنی ابعاد نظری ، مناسکی،تجربی ،اخلاقی،معرفتی و اسطوره ای دین داری) که الگوی سنجش وضع دین داری و دین گرایی و دین ورزی در جامعه جهانی کنونی است،برخی ابعاد دین داری مانند باورهای مذهبی یعنی بعد نظری مانند اعتقاد به خداو فرشتگان و قیامت و اخرت بالا است، اما شاخص بعد عملی و مناسکی یعنی انجام فرایض دینی مانند رفتن به مسجد وکلیسا وخواندن دعا و نمازو روزه و رفتن به زیارت و مانند ان ممکن است متوسط و یا حتی رو به پایین باشد.

در مورد بعد اخلاقی دین ورزی یعنی تاثیر دین داری بر اخلاقیات فردی و اجتماعی نیز ممکن است این شاخص متوسط رو به بالا باشد و یا در مورد تجربه  زیسته دینی فردی  مانند دیدن رویاهای مذهبی و احساس این که فرد مورد نظر قدیسین قرار گرفته و یا از طریق زیارت و حضور در فضاها ی مقدس مانند حرم ها شفا یافته اسنت و مانند ان ، گاه شاخص ها بالا است.

روی هم تحلیل انسان شناسی و جامعه شناسی دین از یافته های  بارومترهای دینی به شرح گفته شده این است که در وضع مدرن و یا حتی پست مدرن کنونی (و یا به نظر بنده حتی در یک وضع پیوندی یا هیبریدی که تلفیقی از دینداری های سنتی و نو سنتی و مدرن و پست مدرن است مانند جامعه ایران معاصر )در جامعه جهانی و حتی یک جامعه منطقه ای کلان مانند خاورمیانه و شمال افریقا و اسیای میانه یعنی جهان اسلام شما شاهد نوسانات دین داری اجتماعی فرهنگی هستید به طوری که میتوان این تعبیر را داشت که  جامعه در حد وسط بین دین داری بالا و پایین قرار دارد اما نه کاملا جامعه یک جامعه و فرهنگ با دین داری بالا و صد در صدی و ماکسیمال و حد اکثری است و نه بی دین و غیر دین دار است . به ویژه در جهان اسلام که متفاوت است از جهان غرب مسیحی شده ، دین و عمل دین ورزی و  نگرش و گرایش به دین یعنی دین گرایی همیشه سنگ بنا و عمود خیمه زندگی فردی و جمعی مسلمانان بوده و هست و خواهد بود . چون از لحاظ جامعه شناختی سنت های فردی و گروهی و جمعی و نهادی ساختاری زندگی از تولد تا مرگ و از ازدواج تا طلاق و از دوستی تا خویشاوندی و از رقابت تا رفاقت و از تعامل تا حتی تقابل توسط دین اسلام در قالب و در فرمت یک بسته نرم افزاری به عنوان شریعت و به صورت احکام عبادی و معاملاتی و حقوقی فقهی دراختیار عرف یعنی فرهنگ به اصطلاح انسان شناختی ان قرار گرفته است . به هم چنین نحوه تنظیم تعاملات زندگی فردی و گروهی و اجتماعی مسلمین هم در قالب فرمت اخلاق اسلامی یعنی نحوه نیکو وخیر خواهانه وارزش مدارانه مماشات و مباشرت و معاشرت و معاملت حسنه با هم دیگر طراحی شده است و نیز دانش و اگاهی های دینی محلی و بومی هم از طریق یک بسته نرم افزاری مانند معارف اسلامی و شیعی فراهم میشود که نوعی فولکلور دینی یه معنای دانش محلی بومی عقیدتی است .به این معنا و با این توصیفات خلاصه کنم ، جامعه ما نیز به سبک و سیاق جهان اسلام هم چنان می تواند به عنوان یک جامعه قرار گرفته در سنت دینی و فرهنگ ممتلی از شریعت و فقه و اخلاق اسلامی و معارف اسلامی لحاظ شود. اما این به این معنا نیست و نخواهد بود که همه اضلاع هندسه زیست فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی وحقوقی و اخلاقی و زیست محیطی مسلمانان در واقعیت اجتماعی و در میدان عمل کاملا منطبق با سنت های دینی واسلامی و شریعت و فقه و اخلاق ومعارف اسلامی  است. خیر چنین نبوده و  نیست و احتمالا نیز چنین نخواهد بود.چون همان طوری ک گفته شد سبک های زندگی مدرن وپست مدرن یا حتی هیبریدی توانسته اند الگوهای فرهنگی اجتماعی خودشان را  از جمله الگوهای مبتنی بر عقلانیت ،مادی گرایی ، سکولاریزم، لذت گرایی ، فردگرایی ،علم گرایی،به نوعی بر زیست سنتی دینی تحمیل کنند و ان را تغییر دهند اگر نگوییم تحریف یا تخریب نکرده باشند. دراین جا است که نوسانات و فراز و فرود بین دین داری یا دین گریزی و دین پرهیزی و حتی دین ستیزی و دین برکناری و دین زدایی از فرهنگ و جامعه و تاریخ و زیست جهان و سیستم رخ میدهد. بنابراین در نظر داشته باشید که تعریف دیندار نبودن و دین دار بودن یک جامعه بسیار مشکل است ، مثلا جامعه ایران یک جامعه دینی بوده است و انسان دین ورز ایرانی  همواره با اعتقادات دینی چه پیش از اسلام با دین زرتشت و چه پس از ان با دین اسلام زندگی کرده است.و لذا از منظر جامعه شناسی تاریخی دین ، تمدن های ایران باستان و ایران اسلامی ( یا به اصطلاح مورد علاقه من : امپراتوری تمدن  ایران باستان اسلامی ) در طی این ۵ هزاره یک فرهنگ دینی بوده و هیچ  گاه هم یک جامعه بی دین و ضد دین نبوده است .

برای نمونه یک مثال شخصی میزنم : فردی که با ملاک های جمهوری اسلامی ایران بی حجاب یا بدحجاب و شل حجاب و حتی ضد حجاب  است و ممکن است دین داران سنتی و یا حتی در رسانه های حکومتی و شبکه های اجتماعی مشابه به او نگاه مناسبی نداشته باشند و یا بر چسب و لیبل بی دینی بزنند متاسفانه؛  همین شخص بخاطر ان بقایای دینی اعتقادی فرهنگی که دارد در روز عاشورا عزاداری هم می کند، نذری هم میدهد و البته به دنبال سرچ نقشه گوگل نذری هم هست !جهت گرفتن نذری به عنوان تبرک و تیمن از دستگاه امام حسین! و بالاخره اعتقاداتی دارد که از ان دراین گونه مواقع مناسکی مانند محرم و عاشورا تبعیت میکند. بنابراین می توان گفت دست کم در سطح جامعه ایران کنونی برحسب “پیمایش های ملی دین داری” افرادی هستند که سنتا مقیدند به دین ، و افرادی هم هستند که تجربه دینی دارند اما دچار نوعی مادی گرایی و دین زدایی شده اند و افرادی هم هستند بینابین که درترددند بین دین داری سنتی و مدرن و پست مدرن وبرخی هم در تردیدند بین انتخاب میان بی دینی و دین داری .اما باید به این واقعیت اجتماعی مهم دردینداری نیز اشاره نمود برای ایران کنونی ( این را درمقاله پژوهشی مفصلی مستند به داده های پیمایش های تجربی وضع دینداری  درایران دو دهه اخیر تحت این عنوان اورده ام  :” واقعیت اجتماعی دین داری در ایران پس از انقلاب اسلامی ۵۷ ” که در شماره اول نشریه مطالعات اجتماعی دین – موسسه مطالعات  وتحقیقات اجتماعی  دانشگاه تهران سال ۱۳۹۱ منتشر شده است )نیز شاخص های دین داری در سطح باورهای دینی نسبتا بالاست (یعنی حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد ) اما عمل به احکام عبادی فقهی دین در زندگی روزمره ونیز پای بندی به اخلاق دینی  متاسفانه متوسط ( در حد ۴۰ تا ۵۰ درصد ) و حتی رو به پایین است ( در حد ۳۰ درصد) .ازاین لحاظ جای نگرانی است چون تحقق دین ورزی ودین گرایی در جامعه که میتواند منجر به دینی تلقی شدن یک جامعه شود صرفا به داشتن باورهای دینی ختم نمی شود  هر چند باورهای دینی درست و حقیقی مبنا و پایه دین داری هستند مانند باورهای اسلامی و شیعی ؛ بلکه درصد بالای عمل به احکام فقهی عبادی دینی و شریعت و پای بندی  عملی به اخلاق اسلامی و نیز رعایت حق الناس ( نسبتا شبیه  همان حقوق بشر و شهروندی مدرن) است که ملاک دینی شدن و دینی تلقی شدن حقیقی یک فرد و گروه و طبقه و صنف و جامعه و فرهنگ است .ازاین منظر متاسفانه به سختی می توان گفت که ما در یک جامعه کاملا دین دار زندگی می کنیم!؟

(۲) به نظر شما علت گریز مردم از دین چیست؟

یک پاسخ به اصطلاح تستی و اسان و مجمل دارم و یک پاسخ تشریحی و سخت و مفصل  . پاسخ مجمل این است پداگوژی دینی یعنی پرورش مدرن دینی شامل تعلیم و تربیت دینی و تبلیغ و ترویج و آموزش دینی به صورت درست و راهبردی و کاربردی آن ان گونه که بایسته وشایسته امردینی اجتماعی مدرن است و مورد نیاز مخاطبان وعلاقمندان و کنش ورزان دینی هست متاسفانه بنا به علل و  دلایلی جامعه شناختی – که اتفاقا از همین منظر جامعه شناختی هم باید تشریح شوند-   اتفاق نیفتاده است . از سویی به اصطلاح جامعه شناسی دینی آن  ، فرهنگ پذیری دینی و اجتماعی شدن دینی نسلهای تین ایجر و یا بازاجتماعی شدن دینی همه  نسل های همزیست در جامعه از کودک و نوجوان گرفته تا جوان و میان سال و کهن سال به خوبی  و به صورت سیستماتیک و نظام یافته و منطقی محقق نشده است .ازطرفی به قول گیدنز جامعه شناس برجسته  معاصر برتانیایی که  به نکته جالبی اشاره میکند، و عقیده دارد که «بسیاری از پدیده های اجتماعی که امروزه شاهد آن هستیم نتیجه کنش های پیش بینی نشده ماست» ؛ می  بینیم  که پدیده ها ی مرتبط با امر دینی اجتماعی مانند دین گریزی و دین پرهیزی و دین ستیزی و دین برکناری و دین زدایی از فرهنگ  و جامعه و تاریخ به الگوهای  سبک زندگی روزمره – به اصطلاح مطالعات فرهنگی آن – به طرزی خواسته یا ناخواسته و دانسته ویا ناداسته  و خودجوش ( پروسه ای) یا خود ساخته ( پروژه ای ) راه پیدا کرده است.در عین حال که سپهرهایی از زیست جهان ما هم چنان با دین گرایی و دین ورزی تعریف و تعیین و متعین شده اند و با دین نیز هم چنان تعامل دارند .

نتیجه این که در نهایت امر  دین زدایی و سکولاریزم ولوازم والزامات ان  را کسی پیش بینی نمی کرد رخ دهند ، همین طور که الان نمی توانیم علمی ودقیق پیش بینی کنیم چه آینده های اجتماعی فرهنگی از دین ورزی و دین زایی  و دین زدایی متصور و قابل تحقق است . با این حال  برای پاسخ به سوال شما در باره علت دین گریزی اشاره میکنم به بحث فیلسوفان علوم اجتماعی  که از اصطلاحی استفاده می کنند تحت عنوان میدان علت ها . یعنی ما میدانی از علت ها را داریم که از نظر تاریخی و اجتماعی درآن علل متنوع مختلف متکثر به هم دیگر رسیده اند و رویهم ازطریق منطق هم افزایی و سینرژی اجتماعی منجر به شکل گیری یک پدیده تاریخی اجتماعی مهم مانند سکولاریزم SECULARISM ( یعنی عرفی شدن و دنیوی شدن و دینوی گرایی ، یعنی کنار گذاشته شدن  دین از جامعه و فرهنگ  و اهمیت زدایی اجتماعی از دین در جامعه وفرهنگ  و راندن دین به حوزه خصوصی افراد به عنوان یک الگوی اعتقاد فردی  شخصی شده)  و یا حتی  پساسکولاریزم POST- SECULARISM (یعنی باز گشت اجتماعی فرهنگی  دین به حوزه عمومی و جامعه مدنی و جامعه و فرهنگ و به قول هابرماس واضع این نظریه که نقطه مقابل سکولاریزم است تعامل توافقی تفاهمی دین گرایان وسکولارگرایان برای همزیستی در جامعه) شده اند.وفق این منطق ازجمله علت های مهم موثر بر شکل گیری دین گریزی می توان به مادی گرایی و مدرن شدن و شهرنشینی و عقلانی شدن امور و علم گرایی و فردگرایی و بروکراتیزه شدن زندگی ها و سلطه نظام سرمایه داری و مصرفی شدن و صنعتی شدن و مانند انها اشاره نمود که درهمه متون تخصصی جامعه شناسی دین و انسان شناسی دین نیز به کرات مورد بحث قرار گرفته اند.

هم چنین دراین میدان علل  می می توان به ناکارآمدی و روزامد نبودن و پیشرفته نشدن و مدرن نشدن سازمان – نهاد روحانیت که متولی مدعی رسمی مدیریت دین ورزی است نیز اشاره نمود. به هم چنین به ویژه می توان به نفوذ ظریف و پیدا  و پنهان یک پدیده  نسبتا نوپدید از جنس و به شکل  سکولاریزم معکوس REVERSED SECULARISM ( یعنی دنیوی شدن و دنیا گرایی  و دنیا زدگی : روحانیت، اجتماعات دینی ، باورهای دینی ، مناسک دینی، نهادها ی دینی ، سازمان ها ی دینی ، کنش گران دینی ، فرهنگ دینی و..) اشاره نمود که بی نهایت به توسعه و تشدید و ترویج و تقویت دین زدایی از جامعه ، دین گریزی ، دین پرهیزی، دین ستیزی ، دین بر کناری کمک نموده است .اما دراین میدان علل نقش و سهم اثر گذار علم  وتکنولوژی بر امر دین و کمیت و کیفیت دین ورزی بی نهایت بوده و هست و خواهد بود.

واقعیت این است که علم چندان  دستاوردی  و سهمی برای معنوی کردن بشریت نداشته است، نه در غرب نه در ایران و نه در جهان اسلام و مسیحیت و علم و تکنولوژی صرفا مزیت مادی  و رفاهی و بهزیستی دنیوی داشته یعنی منجر به پیشرفت شده اما منجر به تحول و تکامل معنوی اخلاقی بشر نشده است . علاوه بر این موارد علم گرایی همان گونه که  هابرماس می گوید  به عقب راندن دین نیز از زیست فرهنگی اجتماعی  و نه زیست فردی کمک کرده است.  به عقیده او یکی از وظایف دین تحلیل جهان است که امروزه علم این تبیین و تحلیل را بهتر از دین انجام می دهد!.  و این  البته به نقص ذاتی دین برنمی گردد چون قرار نیست دین جای علم را بگیرد اما در جامعه ای که علم جلوتر وپیشرفته تر  از دین حرکت میکند و دین نمی تواند خودش را به روزرسانی و علمی و پیشرفته کند  لذا دین از علم عقب میماند و بشر بیشتر به سراغ علم میرود برای رفع نیازها و پاسخ به پرسش های وجودی و هستی شناختی اش و  این جا است که سنگر ها و مواضع دین توسط علم فتح میشود و علم گرایی و عقلانیت گرایی و سپس یک سکولاریزم نسبی مقدماتی شکل می گیرد و لذا دین یا مجبور به عقب نشینی  و گرفتن حالت تدافعی شده و  یا وادار به تهاجم به علم  به قصد حذف آن ! میشود!؟ راه جامعه شناختی و چاره  منطقی کار در خصومت ورزی نیست ، تنها راه چاره  در  زیست متعامل و تفاهمی وتوافقی علم و دین و روزآمدی و کارآمدی دین است و  نیز داشتن یک دین علمی و علم دین و علم دینی . اما در غرب تلاش شده که این اتفاق رخ ندهد، آنها دین را حذف نکرده اند، دقت کنید که سکولاریزم کنار گذاشتن دین نیست بلکه معنای حقیقی آن در جامعه شناسی دین یعنی دین اهمیت اجتماعی خودش را ازدست بدهد.  فرآیند ها به سمتی می روند که دین در اقتصاد، سیاست، حقوق و فرهنگ و در حوزه عمومی حضور نداشته باشد و تبدیل به یک امر خصوصی میشود. در حقیقت برای انسانها دین مهم است، منتها زمانی که در حوزه خصوصی شان هستند. برای مثال وقتی وارد خیابان می شوند، دین اهمیت اجتماعی ندارد و برای تبیین و توجیه کار هایشان به دین استناد نمی کنند. اما در جامعه ما از این لحاظ ما سکولار نشده ایم مثلا زمانی که من صحبت میکنم می­گویم انشاالله این بحث را پیش خواهم برد، گفتن همین کلمه ان شا الله دلالت بر این امر دارد . درست است که در غرب هم واژه (اوه مای گاد) را به کار میبرند اما به اندازه ما نیست و این واژه برای آنها عرفی فرهنگی شده است .

(۳) هویت دینی در اروپا به چه صورت تعریف می شود و در جهان اسلام چگونه؟

در مبحث مرتبط با مطالعات جامعه و فرهنگ در اروپا ، که اخیرا تحت عنوان مطالعات اروپایی EUROPEAN STUDIES  نامیده می شود ،مسیحیت اساس هویت سیاسی فرهنگی اروپایی ها است! . هم اروپایی ها و هم آمریکایی ها بجز هویت ناسیونالیستی که دارند مسیحیت برایشان یک هویت سیاسی است و در قانون اساسی شان مسیحیت پررنگ است و به همین دلیل است که اجازه نمی دهند ترکیه به اتحادیه اروپا ورود پیدا کند. زیرا در کشور ترکیه حدود ۹۰میلیون مسلمان زندگی می کنند. درحال حاضر حدود ده تا پانزده میلیون از جمعیت چهارصدوپنچاه میلیونی اروپا دین دوم شان اسلام است .برای اروپایی ها هویت مسیحی و نه دین مسیحی واتیکانی خاکریز دفاع فرهنگی اجتماعی  و سنگر سیاسی مانع از پیشروی فرهنگ روبه گسترش  اسلام گستری در غرب به ویژه اروپا  است و البته سیاست پنهانی هم هست برای اسلام ستیزی و اسلام هراسی یعنی همان اسلام فوبیای معروف در غرب وفق پروژه اکادمیک و دانشگاهی شرق شناسی ORIENTALISM  که از سده های ۱۸ میلادی تا کنون داشته اند – یعنی معرفی شرق بزرگ (از امپراتوری ایران باستان و تمدن های کهن سال هند و چین تا مصر افسانه ای ) و جهان اسلام ( از خاورمیانه تا شمال افریقا و آسیای میانه و هندو پاکستان تا  قفقاز و اوراسیا پشت دروازه های روسیه و ترکیه و قبرس و سپس تا اقیانوسیه در مالزی و اندونزی ) در فرمت تفکر غربی ان گونه که می خواهند!

اما از حیث هویت یابی و هویت سازی نیز ایرانی هایی که در اروپا و امریکا هستند، برخلاف عرب ها و برخی از کشورهای دیگر که هویت خودشان را با اسلام تعریف می کنند ، عمدتا یا مسلمان بودن خودشان را بروز نمی دهند بنابدلایلی و یا هویت شان را با ایرانی بودن شان که یک حس ناسیونالیستی و ایران باستانی است مشخص میکنند که خود این نیز قابل تامل است . در جهان اسلام نیز اما هویت یابی  و هویت سازی هر چند محوریت  تمدنی ان با اسلام و دو مذهب بزرگ تشیع و تسنن است اما به خاطر چند فرهنگی بودن و چند زبانیتی و چند قومیتی  و چند نژادی بودن ، نمی توان به یک فرایند واحد از هویت یابی و هویت سازی دینی اشاره نمود. اما واضح است که از منظر انسان شناسیی دین و جامعه شناسی دین یک  موزاییک چند فرهنگی تمدنی غنی در جهان اسلام هست که بر حسب آن میتوان شاهد اسلام ترکی ، مالایی ، هندو، اردو، پشتو، دری ، فارسی و عربی بود. بر همین مبناها هویت دینی ساخته میشود. اما عربیت در جهان عربی اسلام نیز عامل هویت بخش دیگری است . منتهی ان چیزی که به همه این تنوعات وحدت می بخشد ، درست مانند مناسک یک دست حج که چندمیلیون مسلمان چند فرهنگی را زیر یک چتر فرهنگی  واحد برای یک مقطع زمانی محدود جمع میکند ،اسلام واحد است .و چیزی هم که این اسلام واحد و تمدن اسلامی واحد را در همه این جهان چند فرهنگی تهدید می کند سکولاریزم غربی است .

وفق تعریف این که به اشتباه گفته میشود ، سکولاریزم یعنی دین از سیاست جدا  است ، این نتیجه سکولاریزم است نه خود آن بلکه میوه ی آن است . سکولاریزم ریشه در جای دیگری دارد ممکن است یکی از ریشه هایش اومانیزم و ماتریالیسم غربی باشد، کاپیتالیسم نیز هست، اما همین ریشه نیاز به خاکی دارد که مستعد باشد. برای همین آلارم هایی توسط دین پژوهان مسلمان و نواندیشان دینی  داده شده تا فهم درست و جامعه شناختی از سکولاریزم شکل گیرد و معلول و نتیجه ( تئورم) علت و مقدمه( اگزیوم) سکولاریزم فرض نشوند .

با این حال همان طوری که در ذیل پاسخ به پرسش اول مفصل گفتم ، سکولاریزم عینا به معنای غربی آن در جهان اسلام جا نمیگیرد. اما یک “شبه سکولاریزم”  در جهان اسلام شکل گرفته است ،که همان “سکولاریزم معکوس” است که توضیح دادم به صورت خلاصه یعنی سکولار شدن پنهان و مخفی و ظریف و نامحسوس  و ناملموس و غیر اشکار نهادهای دینی و آدم های دینی و زیست جهان دینی.این که خود دین داران و نهادهای دینی و سازمان های دینی ماند روحانیت نادانسته و ناخواسته در خدمت این شبه سکولاریزم و سکولاریزم معکوس واقع شوند!خود یک مساله اجتماعی کلان فرامرزی و فرا فرهنگی جهان اسلام  است و لذا قابل تامل جامعه شناختی و مطالعه است .

برای نمونه   مطالعات جامعه شناختی ما نشان میدهد که  وقتی سیستم سیاسی ، خواه عرب یا غیر عرب و خواه  سنی یا شیعی  ، خود را متولی و مدافع و مدعی تاسیس یک حکومت دینی میداند ناگزیر است به عنوان قدرت موسس ومدیر و مجری درگیر امور دنیوی شود که عرفی و سکولارند ! و هم زمان نیز مدافع امردینی و احکام فقهی عبادی شوند  که غیر سکولار و قدسی اند  .لذا این پارادوکس ناشی از تجمیع  و تلفیق میان عرف و شرع ، فرش و عرش ، معاش و معاد و معیشت و شریعت ، قدرت و حقیقت ، و دین و دینار می تواند زمینه رابرای نوعی شبه سکولاریزم پنهان ناخواسته و نادانسته از طریق  ناکارامد معرفی شدن دین فراهم سازد. بنابرین احتمالا به همین جهت است که کشورهای اسلامی که  هوشمندی سیاسی دارند ادعا نمی کنند به نام دین حکومت می کنند و ادعای حکومت دینی هم ندارند،با این وجود بنابدلایل سیاسی فرهنگی رعایت خیلی از ظواهر و احکام شریعت اسلامی را هم دارند(مانند عربستان و پاکستان وحتی گاهی مواقع جمهوری ترکیه سکولار از حیث قانون اساسی آن هم در دولت عدالت و توسعه اسلام گرای طیب رجب اردوغان).با این همه جوامع اسلامی و حتی نظام های سیاسی آن ها گریزی هم از توجه مدیریتی و اداری وبروکراتیک به الزامات شریعت ندارند چون در واقع دین درجهان اسلام بسیار ریشه دار تر و توانمندتر از دین مسیحی در جهان غرب است. در مقام مقایسه الاهیاتی و مقایسه متون مقدس ابراهیمی (مقایسه عهدین عتیق و جدید یعنی تورات یهودی و انجیل مسیحی با قران کریم به عنوان عهدخاتم) هم اگر نگاه کنید حرف قطعی نهایی آخر و کامل را هم اسلام زده است و قرآن که سر متن یعنی مادر متون ادیان ابراهیمی است.بی جهت نیست که خاتم الاانبیا داریم و اسلام خاتمه ادیان است در بسیاری از زمینه ها ازجمله الاهیات، فلسفه و خداشناسی. به باور صحیح  جامعه شناسان دین،اسلام هم دین دنیا است و هم دین آخرت.ازجمله این جامعه شناسان دین،ماکس وبر است که هر چند فرصت نکرده در زمینه اسلام به خوبی و کامل تحقیق کند اما در عین حال بنا به گزارش مستند و متقن برایان اس ترنر شارح معروف جامعه شناسی دین درکتاب”ماکس وبر و اسلام”وبر نسبتا از عهده تبیین وجه دنیاگرایی در اسلام و نسبت آن با جهان اخرت بر امده است(داخل پرانتز عرض کنم که اما دو مشکل فعالیت اسلام پژوهی و دین پژوهی مقایسه ای تاریخی تمدنی مهم وبررا خدشه دار کرده است؛اول بینش ضد اسلام اوست و دوم بینش ضدایرانی اش که مانع از پژوهش در باره ادیان ایران باستان از جمله زرتشتی گری و مانویت شده است. وبر به دلیل این که خودش به صورت مستقیم فرصت نکرد روی اسلام تحقیق و بررسی کند بیشتر تحت تاثیر اسلام شناس های آلمانی بود که علیرغم کمک ها و خدمات برجسته به مطالعات اسلامی مدرن و قرآن پژوهی مدرن به دلیل سوءگیری هایی که درباره اسلام داشتند تصویر نادرستی از اسلام در ذهن وبر شکل گرفته است که بخشی از آن البته از نظر هویت سیاسی کنونی در اروپا در مقام نسبت با دین،بر می گردد به این که اسلام ضربه های فرهنگی سیاسی و شوک های امنیتی نظامی بدی به اروپا وغرب وارد کرده است و لذا یک نوع حس تحقیر شدگی در نسبت با اسلام به غربی ها دست داده است ؛که جمهوری اسلامی ایران هم این ضربه ها را عمیق تر کرده است .لذا می بینیم پروژه هایی چون اسلام هراسی و اسلام ستیزی در غرب رایج شده است ).

(۴) دیدگاه وبر درباره دین چگونه است؟

به طور کلی به عقیده وبر مجموعه ای از عوامل متنوع جامعه شناختی که به صورت تاریخی به هم می رسند وفق منطق “قرابت انتخابی” حوادث تاریخ و جامعه و فرهنگ و تمدن را شکل می دهند . برای مثال او نمی گوید که فقر علت کفر است، اما او عقیده دارد که دریک جایی و سربزنگاه های تاریخی چندین علت به هم می رسند و وقتی به هم می رسند به اصطلاح امروزی یک نوع سینرژی ( هم افزایی) دارند و یک چیز را شکل می دهند مانند اتفاقاتی که در زمین شناسی وجود دارد و به عنوان مجوعه عوامل  باعث زلزله میشوند. سر این پیچ تاریخی دست کم در جهان مسیحیت ، نظام سرمایه داری و پروتستانتیزم که شاخه ای از مسیحیت هستند به هم می رسند و چون به هم می رسند، نتیجه این میشود باورهای پروتستانی که باورهایی هستند مورد علاقه نظام سرمایه داری و فعالیت های نظام سرمایه داری جزء باورهای پروتستان ها میشود. در نزد وبر و در تفسیر جالب و منحصربفرد او  که البته مورد انتقاد جامعه شناسان غربی هم واقع شده است پروتستان ها که یکی از سه مذهب بزرگ مسیحیت هستند به دو باور مهم در پس از رنسانس   میرسند  که هم  اجازه شکل گیری سکولاریزم را نمی دهد و هم ازیک  لحاظ کمک کنند تا سرمایه داری و توسعه و باورهای مذهبی با هم پیوند بخورند و پروتستان ها سر منشا و کارگزار وکارفرمای  تحولات اقتصادی علمی و تکنولوژیکی و توسعه نظام سرمایه داری و  نظام بازار آزاد در غرب شوند که این ها بسیار عوامل مهمی نیز هستند .

در تفسیر وبر پروتستانها مصربودند بر اینکه باید ازخلقت خداوند سردر بیاورند و بفهمند خداوند جهان را چگونه خلق کرده است که همین موضوع آنها را به سمت توسعه علم تجربی پیشرفته  پایه یعنی بیولوژی و فیزیک و شیمی و مکانیک  سوق داد. دومین باور این بود که پروتستانها می خواستند درخلقت هم با خداوند شریک شوند لذا به سمت کنترل طبیعت و کار فنی حرفه ای پیشرفته و صنعتی شده روی اوردند .بنابرین در جمع بندی وبر  شما می بینید که همزمان اقتصاد ومذهب باهمدیگر جلو می روند . یک نکته ناخوشایند به عقیده وبر این است که سکولاریزم ناخواسته و نادانسته هم  ناشی از همین پیوندها  بود ، چون به تعبیر وبر پروتستانتیزم سرنوشت خودش را به نظام سرمایه داری گره زد  و به اصطلاح خود وبر  پروتستانتیزم با دست خودش گور خودش را کند ! . چون سرمایه داری منطق خاص خودش را دارد و نمی تواند به امور معنوی توجه کند و فقط با امور دنیوی سروکار دارد.

به تعبیر وبر هم چنین گسترش علم و بازار موجب شد که نوعی بینش مادی گرایی ماتریالیستی شکل بگیرد که دنیا را همین طور که هست بپذیرد . به عقیده او علم غرب و سرمایه داری  ارزش ها و رمز و راز را از جهان زدود وباعث بی معناشدن جهان شد و درنتیجه جهان قابل کشف مادی شد بی هر گونه معنای پنهان معنوی و الهیاتی .( برای نمونه  شما این را در معماری و شهرسازی هم که تجلی عینی فرهنگ  مادی و معنوی یک جامعه و تمدن است میبنید .مثلا وقتی وارد بناهای تاریخی ساده  سنتی مثلا با معماری مذهبی مانند حرم ها و مساجد و کلیساهای قدیمی و مانند ان ها میشوید نوعی حیرت و حیرانی رمز امیز  و شیفتگی معنوی به شما دست می دهد. اما وقتی در یک برج راه می روید دچار این حس نمی شوید. زندگی مادی هم درست مانند  یک آسمان خراش ۱۵۰طبقه است، که چیزی به شما نمی افزاید فقط موجب سرگیجه و دردسرتان می شود ولی موجب تحول شما نمی‌شود برخلاف یک بنای ساده  مذهبی) .

یکی از خصایص سکولاریزم این است که نوعی زندگی مادی را فراهم میکند که در این زندگی علم حرف اول و آخر را می زند و شما همه درد ها و مشکلاتتان را میخواهید علمی حل کنید. اگر تا دیروز یک مشکلی داشتید و به یک شخص معنوی مراجعه میکردید اما امروز به روانپزشک مراجعه می کنید دقت کنید که این بد نیست، بلکه تغییرکرده است.

به عقیده هابرماس هم حرف هایی که دین بیان میکرد را امروزه علم آنها را بیان می کند و کارهایی که دین انجام میداد را الان علم انجام می دهد وآن  قدرتی که دین داشت  الان  علم دارد. در پارادایم فکری هابرماس همچنان مدرنتیه و سکولاریزم دارای اهمیت است ولی در نهایت به این نتیجه رسیده که برای این که سکولاریزم پیش برود و برای این که یک جامعه ی انسانی داشت بهتر است که دین و علم باهم به گفتگو بنشینند .