قابی ماندگار: نگاهی به ایدئولوژی های مصطفی عقاد کارگردان فیلم محمد رسول الله (ص)

تقریبا می­‌توان گفت هر ساله در روزهای منتهی به ایام میلاد پیامبر اکرم (ص) و امام صادق (ع) پخش فیلم «محمد رسول الله (ص)» ساخته مصطفی عقاد از یکی از شبکه­های تلویزیونی صدا و سیما قطعی است. جالب اینجاست که با وجود پخش چندین و چند باره این فیلم از تلویزیون به مناسبت­های مختلف، می­توان دید که همچنان مشتاقان این فیلم پای آن می­نشینند و همه یا بخش­هایی از آن را تماشا می­کنند. در ۱۱ مهر ماه امسال نیز مصادف با سالروز ولادت پیامبر (ص)  این فیلم از شبکه یک سیما با فرمت جدید ۴k پخش شد. در وبسایت تلویبیون که نماینده آرشیو برنامه­های صدا و سیماست این فیلم با ۹۴ درصد رضایت مخاطبین ثبت شده است که آن را جزو برترین­ها قرار می­دهد.

فیلم « الرساله» یا The Message که در برخی کشورها با نام «محمد رسول الله (ص)» شهرت یافته است شناخته شده ترین فیلم بلند ساخته شده درباره پیامبر اسلام (ص) است که در سال ۱۹۷۶ توسط کارگردان فقید «مصطفی عقاد» ساخته شد. به گزارش گاردین فیلم اگرچه در اکران اولیه خود در لندن و آمریکا آن چنان موفق و پرسود عمل نکرد و نقدهای نسبتا متوسطی از مطبوعات معروف سینمایی دریافت کرد اما در طول سال­های متمادی پس از اکران بیشتر دیده شد و مورد تحسین مردم دنیا قرار گرفت. مسعود اوچاکان منتقد سینما از کشور ترکیه می­گوید هم اکنون فیلم الرساله با وجود گذشت بیش از ۴۵ سال از ساخت، جایگاه ویژه ای در میان مسلمانان دارد و می­توان گفت تقریبا هر مسلمانی حداقل یک بار این فیلم یا بخش­هایی از آن را دیده است. نمره این فیلم در سایت Imdb با رای حدود ۵۰ هزار کاربر ۸.۱ است که آن را بالاتر از فیلم­های دینی دیگری همچون مصائب مسیح، ده فرمان و نوح قرار می­دهد.

همچنین فیلم «الرساله» در سال ۲۰۲۲ با فرمت ۴k نیز بازسازی و روانه بازار شد. این کار در سایت آمازون بازخورد بسیار خوبی گرفت و ۸۱ درصد از خریداران نسخه جدید از آن رضایت داشتند. فرمت جدید فیلم در برخی کشورها همچون عربستان سعودی اکران سینمایی گرفت و از تلویزیون ایران نیز پخش شد. این اتفاق بیش از هر چیز نشان می­دهد که این فیلم علیرغم این که پس از سال­ها بارها توسط مسلمانان و غیر مسلمانان جهان دیده شده است اما همچنان اشتیاق تماشای آن به بهانه­های مختلف در میان هوادارانش وجود دارد.

«مصطفی عقاد» کارگردان سوری الاصل فیلم «الرساله» در سن ۱۸ سالگی برای تحصیلات سینمایی خود در دانشگاه کالیفرنیا به ایالات متحده مهاجرت کرد و از همان زمان ساکن این کشور شد. نگاهی به کارنامه او و همچنین ایده­هایی که در مصاحبه­های خود بیان می­کند نشان می­دهد که این فیلمساز مسلمان، به عنوان یک کارگردان برجسته شاغل در هالیوود دغدغه­های بسیاری درباره جهان اسلام و شخصیت­های مطرح آن داشته است. چنان چه خود می­گوید ساخت فیلمی درباره پیامبر اسلام(ص) و گسترش آن در سرتاسر جهان را نوعی تکلیف شخصی برای خود می­دانسته و در راستای آن کوشیده است. او در بخشی از مصاحبه شخصی خود که در وبسایت «فیلم­های هالووین» پخش شده است می­گوید: “در حال حاضر دین اسلام به شکل یک مکتب تروریستی برای دنیا تصویر شده است. در حالی که اگر بخواهیم در تاریخ یک جنگ مذهبی مملو از ترور و کشتار را نام ببریم باید به «جنگ های صلیبی» اشاره کنیم. ولی شما نمی­توانید دین مسیحیت را به خاطر این رویداد و کسانی که این کار را انجام دادند سرزنش کنید. این پیغام من است (اشاره به نام فیلم). دین اسلام، دینی است که بیش از ۷۰۰ میلیون نفر در جهان پیرو آن هستند ولی با این حال شناخت کمی درباره آن وجود دارد که این موضوع مرا شگفت زده می کند. من احساس کردم باید اثری بسازم که همانند پلی فضای خالی ایجاد شده میان اسلام و غرب را از میان بردارد.”

این سخنان به خوبی نشان دهنده دغدغه­های مصطفی عقاد به عنوان یک هنرمند رسانه ای است که باورمندانه در آثارش سعی داشت تصویری حقیقی از اسلام را به جامعه خود نشان دهد. در نقل قولی از فرزند وی یعنی مالک عقاد آمده است که سکانس مورد علاقه پدرش در فیلم «الرساله» سکانس رویارویی مهاجرین مسلمان با پادشاه مسیحی حبشه بود. در واقع یک گفتگوی بین ادیانی در این صحنه تاریخی به تصویر کشیده شده که بخشی از آیات سوره مریم از زبان بازیگر فیلم در آن خوانده می­شود و نهایتا به این سخن پادشاه حبشه منجر می­شود: “اختلاف میان ما و شما از این خط باریک تر است.” و همزمان خط باریکی را مقابل خود روی زمین می­کشد.

در کنار رویارویی حقیقی جامعه غرب با دین اسلام عقاد به دنبال این بود که اثری ماندگار را برای مسلمانان جهان خلق کند. در کنار هم قرار دادن این دو هدف بزرگ چالشی بزرگ برای او در اولین فیلم بلندش بود. به طور خاص ملاحظات سیاسی بسیاری از سوی نمایندگان نهادهای اسلامی درباره فیلم وجود داشت که کار را برای او سخت کرده بود. آن چنان که خود عقاد می­گوید زمانی که برای تولید فیلم صرف کرد بسیار کمتر از زمان صرف شده برای پیش بردن مذاکرات خود با مسئولان مذهبی وقت بود. او تقریبا ۵ سال تمام را برای راضی کردن فرقه­های مختلف مسلمانان از الازهر مصر گرفته تا افراطیون عربستانی که ساخت فیلم را به طور مطلق حرام می­دانستند صرف کرد. عقاد در بخش دیگری از گفتگوی خود با مجله سوره طی سفری که درسال ۱۳۷۱ به ایران داشته می­گوید:

“مشکل خیلی احمقانه بود. ما تاییدیه دانشگاه الازهر را داشتیم. بعد آن را به مجلس الشیعه در لبنان بردیم، آنها هم آن را مهر کردند. گفتند باید از رابط فی‌العلم الاسلامیه در عربستان سعودی اجازه بگیرید. آنها مثلا جناح راست افراطی بودند. فکر می‌کردند که همه ملحدند. آنجا عکس فیصل در روزنامه بود. گفتم این حرام است؟ گفت که نه این اشکال ندارد، چون انجماد سایه است. می‌دانید آنها در حماقتشان باهوشند. می‌گفت شما در سینما آن را به حرکت درمی‌آورید و به آن روح می‌بخشید و خلقت روح فقط به خدا مربوط است.”

به گفته خالد ابوالفضل نویسنده و حقوقدان کویتی فیلم پس از اکران اولیه در بسیاری از کشورهای مسلمان از جمله عربستان سعودی، مصر و کویت اکران نشد. در ایران نیز این فیلم تا قبل از سال ۱۳۵۸ نه در سینما و نه از تلویزیون نشان داده نشد و در این سال برای اولین بار در مرکز صدا و سیمای ایران دوبله شد و با نام «محمد رسول الله (ص)» از تلویزیون به نمایش درآمد. رفته رفته این فیلم در دیگر کشورها نیز به نمایش درآمد و ظرف مدت کوتاهی میان ملل مسلمان به محبوبیتی تاریخی دریافت.

مسعود اوکاچان منتقدان سینما در کشور ترکیه درباره فیلم می­نویسد: «نتیجه تلاش­های عقاد برای دریافت مجوزها و نهایتا ساخت فیلم اثری حماسی بود که شبیه آن را نه در هالیوود و نه در هیچ کجای شرق نمی­توان یافت. فیلم در بخش­های مختلف نمرات خوبی گرفته و در موسیقی کاندید اسکار شده است. اما مهم­تر از همه آنها فیلم روحی دارد که هرگز فراموش نمی­شود. صلح، اتحاد، مهربانی و شجاعت در برابر دشمن در تار و پود این فیلم نهفته است. شاید صحنه­های نبردهای عظیم برای عده ای پول ساز باشد اما تقریبا برای همه مخاطبان فیلم، پیام و پیام­های فیلم در الویت بودند. به همین دلیل است که این میراث به نسل امروز رسیده و فروش حاصل از بازسازی آن در فرمت ۴k تضمین شده است.»

به طور مشخصی ارزش فیلم «الرساله» با گذشت زمان بیشتر نمایان شد و این فیلم علیرغم برخی ایرادات فنی و محتوایی جایگاهی ویژه در میان مسلمانان پیدا کرد. از همه مهم­تر ساخت فیلم به نوعی تابوی به تصویر کشیدن مفاهیم دینی را در قالب رسانه ای همچون سینما شکست و با ایده­هایی همچون نشان دادن پیامبر (ص) از نمای POV و یا پررنگ کردن نقش اطرافیان پیامبر بسیاری از خطوط مانع شونده درباره ساخت فیلم در مورد اسلام را کنار زد. می­توان گفت جریان سریال سازی که سال­های بعد در ایران در مورد برخی ائمه همچون امام علی (ع) و امام رضا (ع) نیز شکل گرفت در بسیاری از موارد سرمشق گرفته از تکنیک­های این فیلم بودند.

ایده­های مصطفی عقاد در به تصویر کشیدن دغدغه­های دینی خود تنها به فیلم الرساله منجر نشد. او در سال ۱۹۸۱ فیلم «شیر صحرا» را تولید کرد که درباره مبارزات رهبر مسلمانان لیبی، عمر مختار، علیه نیروهای نظامی حکومت فاشیستی ایتالیا در دهه ۳۰ بود. او در این فیلم جلوه ای دیگر از مبارزات اسلامی را در قالب تاریخ مدرن به تصویر کشید و بازهم اثری ماندگار خلق کرد. اگرچه او سوژه­های بیشتری برای ساخت فیلم­های دینی در ذهن داشت اما بنا به دلایلی فرصت اجرا کردن آنها را پیدا نکرد. با این حال اتحاد عملی میان مسلمانان از دغدغه­های اصلی او بود. از جمله صحبت­های قابل توجه او در مصاحبه با مجله سوره این است که خود را اگرچه به لحاظ فقهی سنی می­داند اما می­گوید در عمل شیعه است:

« من به لحاظ سیاسی شیعه‌ام. به لحاظ سادگی در ایمان سنی هستم و بالاتر از همه یک مسلمانم و دشمنان روی این کار می‌کنند.»

وی در بخش دیگری از همین گفتگو با  گلایه از وضعیت یک میلیارد مسلمان در جهان که عموما در فقر به سر می‌برند و دولت‌هایشان درگیر با یکدیگرند و جنگ‌های خاورمیانه اصولا میان کشورهای اسلامی است، این پرسش را مطرح می‌کند:

«که چرا در صدر اسلام چنین وضعیتی را شاهد نبوده‌ایم. هنوز ما این استعداد نحس را داریم که علیه همدیگر بجنگیم؛ ولی قادر نیستیم متحد بجنگیم. این من را رنج می‌دهد. این همیشه مرا رنج می‌دهد.»

اگرچه به طور نسبی می­توان گفت کارنامه هنری مصطفی عقاد با ساخت فیلم «شیر صحرا» در سال ۱۹۸۱ پایان زودهنگامی به خود گرفت اما نمی­توان نقش او را در  به تصویر کشیدن دین در قالب رسانه و تصویر در بالاترین سطح روز دنیا منکر شد. عقاد آغازگر مسیری بود که در ادامه راه منجر به تهیه آثار هنری دیگری همچون سریال، انیمیشن و… در حوزه دین اسلام از سوی دیگر کشورهای اسلامی شد. او این شجاعت را به بسیاری از هنرمندان به خصوص در عرصه فیلم و سینما داد تا پیام رسان اتفاقات، شخصیت­ها و مناسبات مذهبی باشند. با این حال هیچ کارگردان دیگری در قامت او نه در هالیوود و نه در هیچ نقطه دیگری از دنیا نتوانست ظاهر شود و اثری ماندگار همچون «الرساله» بسازد. اما جریان او همچنان ادامه ادارد و می­توان در این عرصه به ظهور آثار حماسی دینی امیدوار ماند.