بترسیم یا در آغوشش بگیریم؟؛ نگاهی به مواجۀ گروه‌های مذهبی با هوش مصنوعی

در سال ۲۰۲۲ میلادی، خاخام جاشوا فرانکلین از هوش مصنوعی[۱] ChatGPT درخواست کرد تا برای یکی از سخنرانی‌های هفتگی‌اش، مبتنی بر تورات متنی ۱۰۰۰ کلمه‌ای پیرامون انسان‌دوستی و صمیمت بنویسد. هوش مصنوعی نیز بر اساس روایتی از داستان یوسف پیامبر خطبه‌ای برای او آماده کرد. از نظر فرانکلین خطبۀ نوشته شده نواقصی داشت اما قابل قبول بود؛ به گونه‌ای که وقتی خواندن متن به پایان رسید مخاطبانش تصور می‌کردند این متن برای یکی از خاخام‌های معروف است. هرچند فرانکلین هنگامی که پس از پایان خطابه به مردم گفت آنچه خوانده توسط یک کامپیوتر درست شده، مورد تشویق آنان قرار گرفت اما او در آن لحظه به شدت احساس وحشت کرده بود!

نگرانی‌ای که فرانکلین یهودی احساس کرد بدون شک توسط دیگر رهبران مذهبی نیز احساس شده یا خواهد شد. نگرانی از تکنولوژی‌ای که هرچند جدید نیست اما نسخه‌های قابل دسترس همگانی آن اخیرا به شدت گسترش یافته‌اند. اینکه ریشه‌های نگرانی رهبران مذهبی برآمده از چه تجربیات تاریخی یا چه ادراکاتی است را می‌توان در نوشتاری دیگر پیگیری کرد اما هدف از این نوشتار از هدی آکادمی آن است تا نگاهی بر مواجهات اخیر رهبران یا گروه‌های مذهبی با هوش مصنوعی داشته باشیم. ببینیم که فعلان و گروه‌های مذهبی در مقابل این تکنولوژی جدید دست به چه اقداماتی زده‌اند؟ چه فرصت‌هایی را در دل آن می‌بینند و از چه نگرانی‌هایی رنج می‌برند؟

اما پیش از شروع بد نیست تعریفی اجمالی از هوش مصنوعی داشته باشیم. به بیان راج شروف، متخصص و مشاور حوزۀ هوش مصنوعی، هوش مصنوعی را می‌توانیم همان «استفاده از رایانه برای انجام کارهایی بدانیم که به طور سنتی به هوش انسان نیاز داشته‌اند. این به معنای ایجاد الگوریتم‌هایی برای طبقه‌بندی، تجزیه و تحلیل و پیش‌بینی مبتنی بر داده‌ها است. همچنین هوش مصنوعی از طریق کار بر روی اطلاعات موجود و یادگیری از داده‌های جدید می‌تواند توانایی‌های خودش را در طول زمان بهبود دهد؛ درست مانند انسان که به مرور از یک کودک نابالغ به انسانی بالغ تبدیل می‌شود…». سالی که درون آن قرار داریم را می‌توانیم سال به حرکت افتادن این کودک بدانیم. اگر در سال‌های گذشته آزمایشگاه‌ها و شرکت‌های فناوری مختلف در تلاش بودند تا زیرساخت‌های هوش مصنوعی‌شان را تقویت کنند، حال موقع رونمایی از دستاوردها و استفادۀ عمومی فرا رسیده. توضیح بیشتر در رابطه با هوش مصنوعی و انواع بسترهای قابل دسترس و استفاده از آن را به نوشتاری دیگر موکول می‌کنیم و در ادامه به سوالات اصلی‌مان خواهیم پرداخت.

قطعا، خاخام فرانکلین اولین و آخرین رهبر مذهبی‌ (یا به قول خودش «خاخام گوگل» یا «شیخ گوگل») نبوده که با هوش مصنوعی و اثرات آن مواجه شده است. خالد، متخصص حوزۀ آتی و هوش مصنوعی، به برخی از استفاده‌های هوش مصنوعی توسط جوامع مذهبی اشاره کرده است:

• امامان مجازی: در سال ۲۰۱۷ یک شرکت فناوری در امارات متحدۀ عربی هوش مصنوعی‌ای را به نام «سهل[۲]» معرفی کرد که می‌توانست به زبان عربی و انگلیسی خطبه بگوید و سؤالات مخاطبان در رابطه با اسلام را پاسخ دهد.
• چت‌ربات‌های دعاخوان یهودی: دانشگاه تلاویو چت‌رباتی توسعه داده که کاربران می‌توانند از طریق آن درخواست دعا بدهند و دعای دریافتی را با دیگران به اشتراک بگذارند. این ربات بر اساس عوامل مختلف مانند زمان و دیگر داده‌های شخصی دعاهای خود را پیشنهاد می‌دهد.
• اعتراف گناه به هوش مصنوعی: اپلیکیشن «سیندر[۳]» در سال ۲۰۲۱ توسط واتیکان منتشر شد تا افرادی که دسترسی حضوری به کلیسا ندارند بتوانند گناهان خود را به آن اپلیکیشن مجهز به هوش مصنوعی بگویند.
• کشیش رباتیک معبد هندو: معبدی در هندوستان در سال ۲۰۲۰ کشیشی رباتیک که توانایی صحبت به چهار زبان داشت را برای انجام مراسم روزانه و خواندن دعا برای افراد معرفی کرد.

بررسی‌ای اجمالی نشان می‌دهد که در چند سال گذشته بسیاری از نهادهای مذهی تلاش کرده‌اند تا خود را با تکنولوژی‌های جدید سازگار کنند. تلاش‌هایی که گاه موفقیت‌آمیز و گاه با شکست همراه بوده است. برای نمونه HadithGPT یکی از چت‌بات‌هایی است که به صورت تخصصی برای پاسخ‌گویی به مخاطبان مسلمان طراحی و ساخته شده است. این هوش مصنوعی تلاش دارد تا مبتنی بر مجموعۀ عظیمی از نوشته‌های اسلامی (از جمله ۴۰ هزار حدیث) و تکمیل فرایند یادگیری این دست از متون، توانایی پاسخ‌گویی به سؤالات در رابطه با اسلام را داشته باشد. اما نکتۀ حائز اهمیت آن است که این هوش مصنوعی نیز مانند دیگر هوش‌های مصنوعی بدون خطا نیست. به همین دلیل مدیران حدیث جی‌پی‌تی تأکید می‌کنند که پاسخ‌های این هوش مصنوعی ممکن است با خطا همراه باشد و مسلمانان باید اسلام را با «روابط شخصی و تعلیم از علمای حاذق» بیاموزند.

بث سینگلر، استادیار ادیان دیجیتال در دانشگاه زوریخ، در مصاحبه با جوهانا بویان، خبرنگار روزنامۀ گاردین این خطاهای هوش مصنوعی در زمینۀ پاسخ‌های مذهبی را ناشی از نوع الگوریتم آنان می‌داند. سینگلر بیان می‌کند که تمرکز هوش‌های مصنوعی بر پیشبرد مکالمه و راهنمایی مخاطب است. در نتیجه این موضوع ارجحیت بیشتری نسبت به دقت پاسخ‌ها برای آنان دارد. به همین دلیل نیز ادیانی مانند اسلام و یهودیت که توجه فراوانی به متون‎‌شان دارند ممکن است با هوش‌های مصنوعی به مشکل بیشتری بخورند. علاوه بر سنگلر، جهاد ترک، بنیان‌گذار و رئیس مدرسۀ تحصیلات تکمیلی اسلامی بیان، معتقد است که اگر هوش‌های مصنوعی‌ای مانند حدیث‌جی‌پی‌تی به صورت تخصصی‌تر برای ادیان دیگر نیز توسعه پیدا کنند با این حال باید توجه داشت که هوش‌های مصنوعی زمینه‌های فردی و لایحه‌های انسانی پاسخ‌های دینی را نادیده می‌گیرند.

اما چه باید کرد؟ فرار از این تکنولوژی یا تعامل با آن؟ نگاهی سریع به دور و برمان پاسخ را نشان می‌دهد. ما نمی‌توانیم از تحولات فرار کنیم چرا که آنان دیر یا زود ما را احاطه می‌کنند. پس چه کنیم؟ منتظر بمانیم تا مغلوب شویم؟ در اینجا جواب روشنی برای این سؤال نداریم اما شاید یک تجربه کمک کننده باشد.

در سال ۲۰۲۰ رهبران واتیکان فراخوانی را برای گفتگو پیرامون اخلاق و هوش مصنوعی تدارک دیدند که سند آن به امضاء نمایندگان آکادمی پاپ، وزارت نوآوری ایتالیا و شرکت مایکروسافت درآمد. سندی که بعدتر توسط رهبران جوامع یهودی و اسلامی نیز در واتیکان امضاء شد. دغدغۀ این سند و امضاء کنندگانش آن بود که توسعۀ الگوریتم‌های هوش مصنوعی با توجه به حقوق تمامی انسان‌ها و با پایبندی به اخلاق اجتماعی همراه باشد. به همین دلیل ۶ اصل اخلاقی برای توسعۀ هوش‌های مصنوعی مبتنی بر  آنان در پایان سند ذکر شده که عبارتند از:

1. شفافیت: سیستم‌های هوش مصنوعی باید برای همۀ افراد قابل درک باشند.
2. همه‌شمولی: این سیستم‌ها نباید بر علیه گروهی تبعیض قائل شوند
3. پاسخگویی: باید مسئولین سیستم‌های طراحی شده مشخص باشند
4. بی‌طرفی: سیستم‌های هوش مصنوعی نباید روی موضوعی تعصب داشته باشند یا منجر به گسترش تعصب شوند
5. قابلیت اطمینان: هوش مصنوعی باید قابل اعتماد باشد
6. امنیت و حریم خصوصی: این سیستم‌ها باید ایمن باشند و به حریم خصوصی افراد احترام بگذارند

همانگونه که مشاهده کردیم، تاکنون تعاملاتی میان سازمان‌ها و رهبران مذهبی با سیستم‌های هوش مصنوعی صورت گرفته است. بدون شک نمی‌توان مزایای چنین فضاهایی از جهت تسهیل دسترسی به اطلاعات، تولید محتوا و … را برای فعالان مذهبی نادیده گرفت اما باید گفت که نگرانی‌های این گروه‌ها نیز نگرانی‌های به جایی است. فعالان مذهبی باید متوجه باشند که نگرانی‌های آنان مختص خودشان نیست و دیگر ادیان و گروه‌های مذهبی نیز با چالش‌هایی مشابه آنان روبرو هستند. در نتیجه شاید تصمیمات جهانی و همکاری با دیگر گروه‌ها در قبال یک پدیدۀ جهانی راه حل قابل توجهی باشد.

اما در پایان باید به حرف بث سینگلر توجه کرد که « هرچند هوش مصنوعی ممکن است بتواند کلمات ما را تقلید کند و حتی احساسات ما را بخواند، اما چیزی که هوش مصنوعی فاقد آن است؛ توانایی حس کردن عواطف و ارتباط عمیق با دیگران است».

[۱] Artificial Intelligence (AI)

[۲] Sahl

[۳] Sindr