دیوارنگاری های مذهبی در فرهنگ های مختلف

موضوع مقایسه دیوارنگاری‌های مذهبی در فرهنگ‌های مختلف، یکی از موضوعات جذاب و گسترده در زمینه هنر و فرهنگ است. دیوارنگاری‌های مذهبی از دوران باستان تا به امروز نقش مهمی در بیان عقاید، داستان‌ها و فلسفه‌های دینی ایفا کرده‌اند. دیوارنگاری‌های مذهبی در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین راه‌های بیان باورها، ارزش‌ها و جهان‌بینی‌های مختلف بوده‌اند. این آثار هنری نه تنها از لحاظ زیبایی‌شناسی جذاب هستند، بلکه به عنوان پنجره‌ای به روح و عقاید مردمانی که در زمان‌های مختلف می‌زیستند، عمل می‌کنند. در این مقاله، به مقایسه دیوارنگاری‌های مذهبی در پنج فرهنگ مختلف شامل مایاها، بوداییان، اسلام و مصر باستان و مسیحیان (بیزانسی) می‌پردازیم. برای درک بهتر، معبد چیچن ایتزا، مسجد شیخ لطف‌الله، غارهای آجانتا، و مقبره نفرتاری را به عنوان نمونه‌هایی از این فرهنگ‌ها مورد بررسی قرار می‌دهیم.

 ۱.دیوارنگاری‌های مصر باستان: داستان سفر به جهان پس از مرگ

دیوارنگاری‌های مصر باستان در معابد و مقبره‌ها، داستان‌هایی از خدایان، فرعون‌ها و سفر روح به دنیای پس از مرگ را به تصویر می‌کشند. این نقاشی‌ها با خطوطی واضح، رنگ‌های زنده و جزئیات فراوان رسم شده‌اند.
این دیوارنگاری‌ها مفاهیمی چون سفر روح به دنیای زیرین، قضاوت نهایی و پیوند میان فرعون و خدایان را نشان می‌دهند. یکی از شناخته‌شده‌ترین این تصاویر، مراسم “وزن قلب” است که در آن، روح فرد متوفی به دنیای مردگان سفر می‌کند و قلب او در برابر پر عدالت الهه ماعَت (Maʽat)  وزن می‌شود.

یکی از دیوارنگاری های مصر باستان مقبره نفرتاری نام دارد.

مقبره نفرتاری (همسر اصلی رامسس دوم) یکی از زیباترین و معروف‌ترین مقبره‌های مصر باستان است که در دره ملکه‌ها (Valley of the Queens) در نزدیکی اُقصُر (تبس باستان) قرار دارد. این مقبره در قرن ۱۳ قبل از میلاد ساخته شده و یکی از چشمگیرترین نمونه‌های دیوارنگاری‌های مصر باستان به شمار می‌رود.

مقبره نفرتاری دارای چندین تالار و اتاق است که با دیوارنگاری‌های زیبا و خیره‌کننده پوشیده شده‌اند. این نقاشی‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بازدیدکنندگان را در یک سفر روحانی و همراه با ملکه به جهان زیرین هدایت کنند.

دیوارنگاری‌های مقبره نفرتاری بسیار زنده و پرجزئیات هستند و از رنگ‌های درخشان و ماندگار استفاده کرده‌اند. این نقاشی‌ها نشان‌دهنده نفرتاری در سفر او به دنیای مردگان است که توسط خدایان مختلفی مانند آنوبیس (خدای مردگان)، ایزیس و اوزیریس هدایت می‌شود. یکی از دیوارنگاره‌های معروف، صحنه‌ای است که در آن نفرتاری در حال ارائه هدایایی به خدایان است، و تصویر او به شکلی باوقار و زیبا ترسیم شده است. این دیوارنگاره‌ها نمایانگر باورهای مذهبی مصر باستان درباره زندگی پس از مرگ، قضاوت روح و نقش خدایان در هدایت انسان به سوی ابدیت هستند.

 ۲.دیوارنگاری‌های مسیحیت (در دوران بیزانسی و قرون وسطی): تجلی نور مسیح

دیوارنگاری‌های بیزانس و قرون وسطی عمدتاً در کلیساها و به ویژه در قسمت‌های داخلی گنبدها و دیوارهای جانبی یافت می‌شوند. این آثار، معمولاً با موزاییک‌های درخشان و رنگ‌های غنی ساخته شده‌اند.

این نقاشی‌ها بر داستان‌های کتاب مقدس، زندگی مسیح، مریم مقدس و قدیسان تمرکز دارند. در این دیوارنگاری‌ها، اغلب از طلا برای نشان دادن شکوه و عظمت الهی استفاده شده است.

دیوار نگاری ایاصوفیه و تبدیل شدن آن از کلیسا به مسجد.

در کلیسای جامع ایاصوفیه، یک دیوارنگاری موزاییکی از حضرت مسیح قرار دارد که در حال برکت دادن است. در این تصویر، مسیح در مرکز نشسته و اطرافش با نور طلایی احاطه شده است که نشان‌دهنده الوهیت(deity ) اوست. این دیوارنگاری نماد نور الهی است که از مسیح به جهان منتقل می‌شود، و کسانی که در مقابل این تصویر می‌ایستادند، احساس می‌کردند که در حضور خداوند قرار دارند و نور حقیقت او را می‌پذیرند.

ایاصوفیه در ابتدا در سال ۵۳۷ میلادی توسط امپراتور بیزانسی، ژوستینیان یکم، به عنوان یک کلیسای جامع ساخته شد. این بنا در آن زمان بزرگترین کلیسای جهان مسیحی بود و با عنوان “کلیسای حکمت مقدس” Hagia Sophia  به معنای حکمت الهی شناخته می‌شد. ایاصوفیه به عنوان مقر اصلی پاتریارک کلیسای ارتدکس شرقی بود و به دلیل معماری فوق‌العاده خود، مانند گنبد بزرگ و استفاده از موزاییک‌های طلایی، به عنوان یکی از شاهکارهای معماری جهان شناخته می‌شد.

ایاصوفیه به مدت حدود ۹۰۰ سال به عنوان کلیسای جامع ارتدکس شرقی باقی ماند و در این مدت مراسم مذهبی، تاج‌گذاری امپراتوران بیزانسی و رویدادهای مهم مذهبی در آن برگزار می‌شد.

در سال ۱۴۵۳ میلادی، سلطان محمد فاتح، امپراتور عثمانی، شهر قسطنطنیه (استانبول امروزی) را فتح کرد. پس از فتح شهر، ایاصوفیه از کلیسای مسیحی به یک مسجد اسلامی تبدیل شد. دلیل این تغییر، پیروزی عثمانیان و تبدیل شهر به مرکز امپراتوری جدید اسلامی بود. سلطان محمد فاتح برای نشان دادن قدرت امپراتوری عثمانی و اهمیت اسلام در این منطقه، این تغییر را اعمال کرد.

در سال ۱۹۳۵، مصطفی کمال آتاتورک، بنیان‌گذار جمهوری ترکیه، ایاصوفیه را از مسجد به یک موزه تبدیل کرد. این اقدام در چارچوب سیاست‌های سکولار ترکیه انجام شد تا این بنا به عنوان میراث مشترک بشریت شناخته شود. در این دوره، بسیاری از نقاشی‌ها و موزاییک‌های مسیحی که طی قرون گذشته پوشانده شده بودند، مرمت و آشکار شدند.

در ژانویه ۲۰۲۰، دولت ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان اعلام کرد که ایاصوفیه مجدداً به عنوان مسجد مورد استفاده قرار خواهد گرفت. این تصمیم به دنبال حکمی از دادگاه عالی ترکیه انجام شد که مصوبه ۱۹۳۴ مبنی بر تبدیل ایاصوفیه به موزه را لغو کرد. پس از آن، اولین نماز جمعه در ایاصوفیه در تاریخ ۲۴ ژانویه ۲۰۲۰ برگزار شد. امروزه در بنا های این مسجد همچنان دیوار نگاری های مسیحی وجود دارد که می توانید آنها را مشاهده کنید.

۳.دیوارنگاری‌های بودایی (هندوستان و آسیای شرقی): داستان بودا و تجلی حقیقت

دیوارنگاری‌های بودایی در غارها و معابد، با استفاده از رنگ‌های زنده و خطوط نرم، داستان‌هایی از زندگی بودا و آموزه‌های او را به تصویر می‌کشند. این آثار معمولاً بسیار دقیق و با جزئیات بسیار ترسیم شده‌اند.
دیوارنگاری‌های بودایی اغلب به لحظات مهم زندگی بودا، از تولد او تا دستیابی به روشن‌بینی و تعالیم او در مورد رهایی از چرخه تولد و مرگ، می‌پردازند.

از نمونه دیوار نگاری های بودایی میتوان به غار های آجانتا (Ajanta Caves) در هندوستان اشاره کرد.

یکی از داستان‌های معروف بودایی، داستان شاه “ویسوانتارا” است که به عنوان یک تجسم قبلی بودا شناخته می‌شود. ویسوانتارا پادشاهی بود که به دلیل سخاوت بی‌پایانش، همه دارایی‌هایش را بخشید. حتی زمانی که مردم از او خواستند که فیل سلطنتی خود را بدهد، او این کار را انجام داد. این داستان نشان‌دهنده بخشندگی، عدم دلبستگی به مادیات، و مسیر روشن‌بینی در آیین بودایی است که در دیوارنگاری‌های غارهای آجانتا به تصویر کشیده شده است.

غارهای آجانتا در ایالت مهاراشترا هند قرار دارند و بین قرن دوم قبل از میلاد تا قرن پنجم میلادی ساخته شده‌اند. این مجموعه شامل ۳۰ غار بودایی است که به عنوان صومعه، معبد و محل تجمع راهبان بودایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

غارهای آجانتا از دل صخره‌های بازالت تراشیده شده‌اند و برخی از آن‌ها دارای تالارهای بزرگ، ستون‌های سنگی و فضای نیایش هستند. بسیاری از این غارها با مجسمه‌های بودا و نقاشی‌های دیواری تزئین شده‌اند.

دیوارنگاره‌های آجانتا یکی از بهترین نمونه‌های هنر دیواری بودایی به شمار می‌روند. این نقاشی‌ها با رنگ‌های طبیعی ساخته شده‌اند و داستان‌هایی از زندگی بودا، افسانه‌های جتاکا (قصه‌های تولدهای گذشته بودا)، و صحنه‌های زندگی روزمره مردم هند را به تصویر می‌کشند. این نقاشی‌ها به دلیل جزئیات و دقت بالا در بیان حالات چهره، جزئیات لباس‌ها و ارتباطات انسانی بسیار مشهور هستند. این آثار نشان‌دهنده هنر متعالی و مهارت هنرمندان آن زمان در بیان داستان‌های مذهبی هستند.

۴.دیوارنگاری‌های اسلامی (ایران، ترکیه، اسپانیا): شعر و نور در هندسه مقدس

دیوارنگاری‌های اسلامی با الگوهای هندسی پیچیده، خوشنویسی عربی، و طرح‌های گیاهی زیبا ساخته شده‌اند. از آنجا که تصویر کردن موجودات زنده در هنر اسلامی ممنوع است، هنرمندان مسلمان به استفاده از شکل‌های هندسی، خطاطی و الگوهای انتزاعی روی آورده‌اند.

این دیوارنگاری‌ها اغلب با آیات قرآن تزئین شده‌اند و به بیان عظمت، کمال و جاودانگی خداوند می‌پردازند.

در اسلام، داستانی درباره معراج پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، روایت می‌شود. در این داستان، گفته می‌شود که پیامبر در یک شب به وسیله یک موجود افسانه‌ای به نام “براق” از مکه به اورشلیم سفر کرده و از آنجا به آسمان‌ها عروج کرد تا با خداوند ملاقات کند. این سفر نشان‌دهنده نزدیکی انسان به خدا و جایگاه بلند پیامبر اسلام در نزد خداوند است. دیوارنگاری‌های اسلیمی و الگوهای هندسی در مساجد اسلامی، این ارتباط معنوی میان انسان و خدا را به شیوه‌ای انتزاعی به تصویر می‌کشند.

از نمونه دیوارنگاری های مذهبی اسلامی میتوان به مسجد شیخ لطف الله در اصفهان اشاره کرد.

مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش جهان اصفهان، در دوران شاه عباس اول صفوی (قرن ۱۷ میلادی) بین سال‌های ۱۶۰۳ تا ۱۶۱۹ میلادی ساخته شد. این مسجد یکی از شاهکارهای معماری دوره صفوی است و به عنوان یک مسجد خصوصی برای درباریان و بانوان دربار ساخته شده بود.

نقوش هندسی در معماری اسلامی نمادی از بی‌نهایت و کمال الهی محسوب می‌شوند. در مسجد شیخ لطف‌الله، اشکال هندسی مثل ستاره‌های چندضلعی، لوزی‌ها و نقوش تکرارشونده هندسی در سقف، دیوارها و محراب دیده می‌شوند. این نقوش به گونه‌ای طراحی شده‌اند که حس وحدت و هماهنگی را به وجود می‌آورند و نمادی از نظم الهی هستند.

وش گیاهی یا اسلیمی یکی دیگر از المان‌های تزئینی رایج در مسجد شیخ لطف‌الله است. این طرح‌ها که شامل پیچک‌ها، برگ‌ها و گل‌های انتزاعی هستند، به طور مکرر در فضای داخلی مسجد به کار رفته‌اند. اسلیمی‌ها نمادی از سرزندگی و حرکت در طبیعت هستند و بر دیوارها، طاق‌ها و اطراف محراب مسجد با زیبایی خاصی نقش بسته‌اند.

۵.دیوارنگاری‌های مذهبی در فرهنگ مایا و آزتک (آمریکای مرکزی): داستان خدایان و قربانیان

دیوارنگاری‌های مایا و آزتک اغلب در معابد و قصرها یافت می‌شوند و از رنگ‌های تند و روشن مانند قرمز، آبی و زرد استفاده می‌کنند. این نقاشی‌ها به صورت برجسته و با جزئیات بسیار فراوان طراحی شده‌اند.

این دیوارنگاری‌ها مراسم قربانی، جنگ‌ها، خدایان گوناگون و داستان‌های خلقت را نشان می‌دهند. یکی از مفاهیم مهم در این دیوارنگاری‌ها، چرخه زندگی و مرگ و رابطه انسان‌ها با خدایان بود.

از نمونه دیوارنگاری های فرهنگ مایا میتوان به معبد چیچن ایتزا (Chichen Itza) در مکزیک اشاره کرد.

معبد چیچن ایتزا، یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی و فرهنگی تمدن مایا، در مکزیک واقع شده و بین قرن‌های نهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده است. معروف‌ترین بخش این مجموعه هرم “ال کاستیو” (معبد کوکولکان) است. دیوارنگاری‌های موجود در این معبد نمایانگر باورهای مذهبی مایاها هستند، از جمله قربانی کردن انسان‌ها برای خدایان، تجلیل از نیروهای طبیعت، و نمایش خدایان مختلف.

یکی از افسانه‌های مشهور مایا مربوط به خدای مار پردار، کوکولکان است. مایاها معتقد بودند که هر سال در زمان اعتدال بهاری و پاییزی، کوکولکان از آسمان به زمین می‌آید. در این زمان، سایه‌ای بر روی هرم معبد چیچن ایتزا می‌افتد که به شکل یک مار پردار در حال خزیدن به پایین است. این پدیده، به باور مایاها نشان‌دهنده ارتباط مستقیم میان جهان انسانی و الهی بود.

مقایسه کلی دیوارنگاری‌های مذهبی در فرهنگ‌های مختلف:

هرکدام از این دیوارنگاری‌ها نشان‌دهنده عقاید، باورها و سبک زندگی مردمان آن دوره‌ها و مناطق هستند:

• در مصر باستان، تمرکز بر سفر به دنیای مردگان و ارتباط با خدایان بود.
• در مسیحیت (بیزانس)، دیوارنگاری‌ها نماد تجلی نور الهی و قدرت روحانی مسیح بود.
• در هنر بودایی، تعالیم بودا و مسیر روشن‌بینی مورد تأکید قرار می‌گیرد.
• هنر اسلامی بر وحدت، هماهنگی و عظمت خداوند تأکید دارد.
• و در فرهنگ مایا و آزتک، دیوارنگاری‌ها نشان‌دهنده ارتباط نزدیکی بین انسان و خدایان و اهمیت قربانی بودند.