پخش زنده هنرهای اسلامی؛ دیجیتالی‌ شدن بازنمایی‌های شیعی از کربلا

شهادت خانواده و یاران حضرت محمد (ص) در حادثه کربلا در سال ۶۸۰ میلادی منجر به شکل گیری سنتی غنی از هنرهای آیینی در میان مسلمانان شیعه شد. این سنت ها شامل شعر، نمایش‌ها و فعالیت در شبکه های اجتماعی می‌شوند. مرکز اسلامی امام حسین (ع) در استرالیا از سال ۱۹۹۷ نقش مهمی در ادامه این سنت‌ها داشته و خدمات آموزشی، رفاهی و مذهبی ارائه کرده است. با ظهور پلتفرم های دیجیتال در سال ۲۰۰۹، این مرکز اسلامی شروع به پخش زنده مراسمات مذهبی کرد، رویه‌ای که در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ به ضرورتی اساسی تبدیل شد. این تغییر، سنت عزاداری را دیجیتالی نکرد، بلکه آن را گسترش داد و با فناوری جدیدی به کار برد.

مراسم گرامیداشت کربلا همواره چندرسانه ای بوده است و در گذر زمان، شکل های متفاوتی به خود گرفته است. به جای تمرکز بر چگونگی انتقال آن‌ها از یک رسانه به رسانه دیگر، بهتر است چگونگی تطبیق آن ها با امکانات فناوری جدید بررسی شود. استفاده از پلتفرم های دیجیتال، ماهیت حسی و تجسمی آیین‌های عزاداری شیعه را به ‌طور اساسی تغییر نمی‌دهد. شیعیان عصر حاضر، امام خود را از نزدیک ندیده اند، بلکه او را حاضر به اعمال روزمره زندگی شان می دانند. بنابراین تعاملات دیجیتال، ادامه ای از اعمال مذهبی گذشته محسوب می شود، نه تجربه ای کاملا جدید.

آیین های مذهبی شیعه مانند آنچه در بمبئی برگزار می‌شود، از نظر احساسی و فیزیکی انسان را با تاریخ پیوند می دهد. این آیین ها از طریق اندوه، افتخار، احترام و احساسات دیگر، “بافت احساسی” ایجاد می کند. پلتفرم های دیجیتال جایگزین گردهمایی های حضوری نمی شوند، اما به عنوان عرصه ای نمادین به کار می روند یعنی جایی که تجربه های مذهبی انتقال پیدا می کنند.

برخلاف نظریه های پست اومانیسم که جدایی بین سوژه های دیجیتال و تجربه های زندگی واقعی را نشان می دهد، این مرکز اسلامی مجالس مذهبی را به طور زنده پخش می کند که تعاملات دیجیتال می تواند عناصر جمعی را حفظ کند. فضای مجازی بین معتقدین و آیین های سنتی که به آن باور دارند جدایی نمی اندازد، اما به آن ها این امکان را می دهد تا به شیوه های جدیدی با این سنت ها ارتباط برقرارکنند، درحالیکه پیوندهای اساسی حسی و عاطفی خود را در جهت آیین های عزاداری شیعه حفظ می کنند.

این مقاله با تحلیل تصاویری از پخش زنده مجالس مرکز اسلامی امام حسین (ع)، در دوران قبل از کووید ۱۹ و در طول همه گیری آن، به بررسی این مفاهیم می‌پردازد. همه گیری کرونا اهمیت پلتفرم‌های دیجیتال را افزایش داد، زیرا موضوعاتی مانند انزوا، فقدان و نابرابری با روایت کربلا همخوانی داشته اند. استفاده از ابزارهای دیجیتالی مانند پخش زنده، جدایی از سنت ها نیست، بلکه تطبیق چگونگی برگزاری مراسم بزرگداشت کربلا با شرایط کنونی است. این مطالعه با درک این روند، با چالش های فرضی آکادمیک درباره جدایی بسترهای دیجیتالی و آیین های مذهبی با نشان دادن اینکه این سنت های شیعی حتی در فضای دیجیتال هم عمیقا با احساسات انسانی گره می خورد، پیش می رود.

در طول بزرگداشت مراسمات مذهبی “عاشورا” و “اربعین” درسال ۲۰۱۹، مرکز اسلامی امام حسین (ع) در استرالیا، دو مجلس مذهبی را به صورت زنده پخش کرد. این پخش های زنده، تنها بخش‌هایی منتخب از دعاها را که بر آموزش اعمال مذهبی محرم برای کودکان متمرکز بود، شامل می شدند. این پخش های زنده، بازتابی از پیوند بسترهای دیجیتالی با آیین های مذهبی با تاکید بر چگونگی گسترش فناوری دیجیتال، نسبت به نمونه آداب و رسوم سنتی عزاداری می باشد.

یکی از جنبه های مهم این پخش های زنده، چگونگی باقی ماندن جنبه های احساسی و جمعی آیین های شیعی می باشد. باوجود ابزار واسطه ای این صفحه های نمایش، حضور اهل بیت (ع) توسط شیعیان احساس می شود، نه به عنوان یاد و خاطره ای از آن ها، بلکه به عنوان نیرویی حاضر و ناظر به اعمال. استفاده گسترده از بسترهای دیجیتالی، افکت‌های صدا و فضاهای کم‌نور، به ایجاد حال و هوایی اندوهگین و پیوندی عمیق در میان عزاداران کمک کرده و تجربه‌ای تأثیرگذار و آمیخته با احترام را رقم می زند.

باوجود نقص های فنی، تلاوت‌ها و اجراهای شاعرانه به‌ شدت بر مخاطبان تأثیر گذاشتند و با تأثیر صوتی خود، مرزهای زمانی و مکانی را میان عزاداران و شهدای کربلا محو کردند.

سال ۲۰۲۰، با محدودیت های کووید ۱۹ در گردهمایی های جمعی، مرکز اسلامی امام حسین (ع) مجالس مذهبی را برای اولین بار به صورت زنده پخش می کرد. این پخش شامل تلاوت ها، خطابه‌ها و شعرخوانی بود و یک مترجم زبان اشاره نیز برای مخاطبان ناشنوا حضور داشت. درحالیکه فاصله اجتماعی و زدن ماسک جهت انجام اعمال مذهبی کاملا رعایت می شد، فضای دیجیتال جهت به اشتراک گذاری تجربه های معنوی و احساسی ادامه پیدا کرد. در امتداد سنت های گذشته، نورپردازی کم، فضاسازی شاعرانه و انتشار صدا از طریق بلندگوها، فضایی را خلق می کرد که عبادت کنندگان خود را حتی از راه دور در کربلا حس کنند.

پخش های زنده دوران همه گیری کرونا، همچنین عناصر جدیدی را مانند اختلالات فنی در تلاوت‌ها به همراه داشت، که به طور ناخواسته ای آشفتگی احساسی مرثیه‌سرایان را منعکس می‌کرد. این اختلالات، بازتابی از تراژدی حادثه کربلا بود و بر عظمت این گونه حوادث تاریخی تاکید کردند. ابزارهای دیجیتالی به جای کاهش تاثیرات آیین های مذهبی، به عنوان پلی برای پیوند عمیق بین عبادت کنندگان و یادبود فرهنگی و تاریخی کربلا استفاده می شود.

از طریق این سازگاری ها، مراسمات بزرگداشت دیجیتالی مرکز اسلامی امام حسین (ع)، که نشان دهنده آیین های مذهبی شیعی است، به فضاهای فیزیکی محدود نمی شود، بلکه در بستری نمادین است که منتقل کننده ی فضای غم آلود و مذهبی حادثه کربلا در قالب دیجیتالی آن می باشد. روند تکاملی این آیین های مذهبی، چالش هایی فرضی را درباره تجربه مذهبی دیجیتال به همراه دارد که نشان دهنده ی این است که فناوری نه تنها فاصله ای را بین مردم ایجاد نمی کند، بلکه باعث ایجاد پیوندی تاثیرگذار بین مومنان و سنت های تاریخی مقدس شان می شود.

با تبدیل فناوری دیجیتال به بخشی جدایی‌ناپذیر از آیین‌های سوگواری شیعه، مرکز اسلامی امام حسین (ع) در استرالیا، شیوه های پخش زنده خود را اصلاح کرد. سال ۲۰۲۰، محدودیت های کووید ۱۹ از شرکت در گردهمایی های جمعی جلوگیری کرد و این مرکز را وادار به ارتقای سطح مراسمات بزرگداشت دیجیتال کرد. این مراسم ها شامل تلاوت قرآن با ترجمه‌ها و پس‌زمینه‌های بصری تأثیرگذار بود که تأثیر احساسی آیین‌ها را عمیق‌تر می‌کرد.

باوجود آنلاین بودن، پخش های زنده از مجالس مرکز اسلامی امام حسین (ع)، همچنان عناصر احساسی و جمعی اصلی عزاداری شیعه را حفظ کردند. عزاداران ارتباط معنوی عمیقی با کربلا احساس می کردند. پخش زنده همچنین بُعد جدیدی از مشارکت جمعی را به همراه داشت. یکی از مزایای مهم فضای دیجیتال توانایی پیوند گذشته و حال بود. تصاویر هوایی از کربلا ارتباط ملموسی با اماکن مقدس ایجاد می‌کرد، در حالی که عناصر شاعرانه و موسیقایی، حافظه فرهنگی را زنده نگه می‌داشتند. این ترکیب از بیان سنتی و دیجیتال نشان داد که فناوری، نه‌ تنها جایگزین دیانت نمی‌شود، بلکه آن را گسترش داده و تعمیق می‌بخشد.

پخش های زنده از مرکز اسلامی امام حسین (ع)، همچنین هویت دینی را شکل می دهد. استفاده از برندینگ، مانند لوگوها و نام‌های برگزارکنندگان، بازتابی از آیین های سنتی می باشد، جایی که عملکرد مذهبی عوام، هویت گروه را تقویت می کرد. با این حال، این برندینگ جنبه تجاری نداشت، بلکه امتدادی از مفهوم “نظر” بود، یک عمل بصری و تأملی که عبادت‌کنندگان را به خداوند و جامعه مذهبی‌شان متصل می‌کند.

با ازسرگیری گردهمایی‌های حضوری پس از همه‌ گیری کرونا، مجالس دیجیتال همچنان بخش جدایی‌ناپذیری از مراسم عزاداری باقی ماندند و نشان دادند که فناوری، سنت‌های دینی را دگرگون می‌کند بدون آنکه از اصالت آن‌ها بکاهد.

در نهایت، مجالس دیجیتال نشان می‌دهند که فناوری صرفاً یک ابزار نیست، بلکه عاملی فعال در شکل‌دهی به آیین‌های مذهبی است. آیین‌های عزاداری شیعه با واقعیت‌های مدرن سازگار شده‌اند، در حالی که عمق معنوی خود را حفظ کرده‌اند و استواری خود را در هر دو فضای فیزیکی و مجازی به اثبات رسانده‌اند.