مجلس آخر: تعزیه شهادت حضرت زهرا

پیدایش و سیر تکاملی تعزیه

تعزیه، به‌عنوان یک آیین نمایشی آیینی، ریشه‌های عمیقی در تاریخ فرهنگ ایران دارد. اگرچه تاریخ دقیق پیدایش تعزیه مشخص نیست، اما برخی پژوهشگران ریشه این آیین را به پیش از اسلام و سوگ سیاوش، پهلوان اسطوره‌ای ایران، مرتبط می‌دانند. سیاوش، پهلوان بی‌گناهی که قربانی خیانت و ظلم می‌شود و درنهایت به دست افراسیاب کشته می‌شود. سوگواری برای سیاوش در آیین‌های پیشااسلامی ایران، به‌عنوان یک آیین نمایشی که با اشعار و موسیقی همراه بود، الگویی برای تعزیه در دوران اسلامی محسوب می‌شود. از سوی دیگر بیضایی به نقل از تاریخ ابن کثیر شامی آورده است که معز الدوله احمد بن بویه دستور داد تا در دهه اول محرم بارهای بغداد را ببندند و به تعزیه سیدالشهدا بپردازند.

تعیین یک تاریخ دقیق برای پیدایش تعزیه به دلیل ماهیت مردمی و ریشه‌های عمیق اجتماعی آن بسیار دشوار است. این آیین نمایشی، برخلاف بسیاری از هنرهای دیگر که ممکن است توسط دربار یا نهادهای رسمی ایجاد و گسترش یافته باشند، در بطن جامعه و در میان مردم عادی رشد کرده و به مرور زمان تکامل یافته است. تعزیه نه‌تنها بازتاب‌دهنده باورها و عواطف مذهبی مردم است، بلکه بخشی از زندگی روزمره و آیین‌های جمعی آنان بوده است. به همین دلیل، شکل‌گیری آن به‌جای اینکه یک نقطه آغاز مشخص داشته باشد، فرآیندی تدریجی و پیوسته بوده که در طول زمان و با تأثیرپذیری از شرایط اجتماعی، سیاسی و مذهبی گوناگون به شکل کنونی خود درآمده است.

اما طبق برخی برآوردها، پایه‌ریزی تعزیه از حکومت آل‌بویه آغاز شده است. تعزیه در دوران صفویه به‌واسطه سیاست‌های مذهبی شیعه محور این حکومت رشد چشمگیری یافت و به‌عنوان یک ابزار فرهنگی برای تقویت هویت شیعی استفاده شد. اوج شکوفایی تعزیه در دوران قاجار، به‌ویژه در عهد ناصرالدین‌شاه، اتفاق افتاد. ساخت تکیه دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین بنای مذهبی-نمایشی آن زمان، نقشی بی‌بدیل در گسترش و شکوفایی تعزیه ایفا کرد. این مکان که با الهام از معماری تئاترهای غربی ساخته شده بود، فضایی مناسب و رسمی برای اجرای مراسم‌های تعزیه فراهم کرد. تکیه دولت نه‌تنها محلی برای اجرای باشکوه‌ترین نمایش‌های تعزیه بود، بلکه نشان‌دهنده اهمیت این هنر در سیاست فرهنگی و مذهبی دربار قاجار بود. حمایت شاه و درباریان از تعزیه در این تکیه، موجب جذب گسترده مردم و طبقات مختلف اجتماعی شد و تعزیه را به اوج محبوبیت و تأثیرگذاری رساند. با روی کار آمدن حکومت پهلوی و تلاش برای مدرن‌سازی جامعه ایران، بسیاری از سنت‌ها و آیین‌های مذهبی از جمله تعزیه مورد بی‌توجهی یا محدودیت قرار گرفتند. در دوره پهلوی دوم، تعزیه به دلیل ماهیت مذهبی و پیوند عمیق آن با فرهنگ شیعی، به‌طور رسمی ممنوع شد. با این حال، تعزیه همچنان به‌صورت غیررسمی و در مقیاس کوچک در مناطق روستایی و میان مردم علاقه‌مند اجرا می‌شد و توانست به‌رغم محدودیت‌ها، به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی ایرانیان زنده بماند.

شکل و اجزای مجلس تعزیه

1. شکل: مجالس تعزیه معمولاً در فضایی مدور و باز برگزار می‌شود که در مرکز آن جایگاه بلندی به نام “تخت” قرار دارد. این ساختار مدور باعث می‌شود تماشاگران از هر سو به صحنه اشراف داشته باشند.
2. موسیقی: موسیقی در تعزیه جایگاه مهمی دارد و بیشتر از سازهایی مانند شیپور، نقاره و طبل استفاده می‌شود. این موسیقی علاوه بر ایجاد حال و هوای تراژیک، به تفکیک شخصیت‌های مثبت و منفی و ایجاد حس دراماتیک در جریان داستان کمک می‌کند.
3. رنگ: لباس‌ها در تعزیه نقش کلیدی در تشخیص شخصیت‌ها دارند. شخصیت‌های مثبت (اولیا) معمولاً لباس‌هایی به رنگ سبز یا سفید می‌پوشند که نماد پاکی و تقدس دارد، درحالی‌که شخصیت‌های منفی (اشقیا) لباس‌هایی به رنگ قرمز یا سیاه بر تن دارند تا شرارت آن‌ها را به تصویر بکشند. این تضاد رنگی باعث تقویت جنبه‌های نمایشی تعزیه می‌شود.
4. شعر: تعزیه، به‌عنوان یک نمایش آئینی، از اشعار برای روایت داستان، ایجاد ارتباط با مخاطب و برانگیختن احساسات استفاده می‌کند. اشعار تعزیه غالباً به زبان فارسی و در قالب‌های سنتی مانند مثنوی، غزل، چهارپاره و بحر طویل سروده می‌شوند. این اشعار با مضامین حماسی، عاشقانه و اندوهناک، وقایع کربلا و دیگر رویدادهای مذهبی را بازگو می‌کنند.
5. ناظم‌البکا یا عین‌البکا: در هر مجلس تعزیه، شخصی به نام “ناظم‌البکا” یا “عین‌البکا” حضور دارد که نقش هماهنگ‌کننده و ناظر مجلس را بر عهده دارد. او مسئول ترتیب اجرای مجلس، اطمینان از رعایت قواعد تعزیه و اعلام بخش‌های مختلف داستان است.

بخش‌های اصلی تعزیه:

پیش‌خوانی: پیش از آغاز واقعه، در بخش پیش‌خوانی، پیش‌خوان‌ها با اشعار حزن‌انگیز، فضای داستان را آماده می‌کنند. سپس اعلام مجلس انجام می‌شود که طی آن، ناظم‌البکا یا شخصیت دیگری واقعه‌ای که قرار است روایت شود را معرفی می‌کند.

واقعه: در این بخش، واقعه‌ای مورد نظر اجرا می‌شود.

گریز: حتی در مجالسی که موضوع اصلی تعزیه غیر از عاشورا است (مانند قصه حضرت یوسف یا ماجرای حضرت ابوالفضل)، اغلب گریزهایی به واقعه عاشورا زده می‌شود. این گریزها به‌عنوان نشانه‌ای از ارتباط رویدادها با حماسه کربلا و اهمیت آن در فرهنگ شیعی به کار می‌رود.

تعزیه عاشورا و تعزیه فاطمیه

تعزیه امام حسین (ع)، معمولاً با موضوع عاشورا و شهادت امام حسین (ع) در کربلا اجرا می‌شود. مجالس تعزیه عاشورا به‌طور عمده به‌صورت رزمی و حماسی برگزار می‌شوند که در آن، جنگ‌های شدید و شهادت یاران امام حسین (ع) به‌طور زنده به نمایش درمی‌آید. این مجالس معمولاً پر از تنش‌های عاطفی هستند و اغلب در ایام محرم و به‌ویژه در روز عاشورا اجرا می‌شوند. شخصیت‌های مهمی مانند امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع)، حضرت علی‌اکبر (ع) و یاران ایشان در این مجالس حضور دارند و درگیری‌ها و حماسه‌های نبرد عاشورا به تصویر کشیده می‌شود.

یکی دیگر از مجالس مهم در تعزیه، تعزیه حضرت زهرا (س) است. برای تعزیه حضرت زهرا (س)، بیش از چهل مجلس وجود دارد که به دو دسته عاشورایی مانند تنور خولی، دیر راهب و آمدن حضرت زهرا (س) در شب عاشورا پشت خیمه‌ها و غیر عاشورایی مانند عروسی رفتن حضرت زهرا (س)، تولد امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، مباهله و کشتی گرفتن حسنین (ع) تقسیم‌بندی می‌شود.

به‌طور خاص تعزیه شهادت حضرت زهرا (س) هم‌اکنون در بسیاری از شهرستان‌های ایران به‌عنوان مجلس آخر تعزیه برگزار می‌شود. تعزیه شهادت حضرت زهرا (س) علیرغم وجود مسئله تاریخی هجوم به خانه ایشان، بیشتر یک تعزیه بزمی است، یعنی بیشتر بر ابعاد عاطفی و خانوادگی تمرکز دارد. تعزیه شهادت حضرت زهرا (س) شامل بخش‌های متفاوتی است. برخی بیانگر مظلومیت و مصیبت‌های ایشان مانند غصب فدک، احراق بیت، اذان گفتن بلال و اعتراض مردم مدینه. برخی از صحنه‌ها نشان‌دهنده کدبانویی و سیره تربیتی زندگی حضرت زهرا (ع) هستند که به‌شدت با فضاهای خانوادگی و عاطفی در ارتباط است. به‌عنوان مثال: پشم‌ریسی، رخت‌شویی، نان پختن، شانه زدن گیسوان حضرت زینب (س). همچنین در یکی از صحنه‌ها، حضرت زهرا (س) از همسر خود، حضرت علی (ع)، درخواست می‌کند که انار بخرد. این صحنه نمادینی از زندگی ساده و عاطفی آن حضرت است.

تعزیه به‌مثابه رسانه‌ای آیینی

تعزیه به‌مثابه رسانه‌ای آیینی، یکی از ابزارهای منحصر‌به‌فرد انتقال پیام در فرهنگ شیعی است که با استفاده از عناصر متنوع ارتباطی، همچون صدا، موسیقی، حرکت، رنگ و کلام، فضایی تأثیرگذار و فراگیر برای مخاطبان ایجاد می‌کند. این نمایش مذهبی، فراتر از یک اثر هنری صرف، به‌عنوان بستری برای تعامل عاطفی و مفهومی میان فرستنده و گیرنده پیام، عمل می‌کند. در این فرایند، مخاطب نه‌تنها مشاهده‌گر، بلکه مشارکت‌کننده‌ای فعال است که با شور و هیجان خود در بازآفرینی پیام نقش دارد. ساختار نمایشی تعزیه، با بهره‌گیری از عناصر نمایشی نظیر رنگ‌های متضاد برای نمایش دوگانه‌ی خیر و شر و موسیقی تأثیرگذار، به‌طور هم‌زمان حس عاطفی و شناختی مخاطب را تحریک کرده و او را در درک عمیق‌تر مفاهیم دینی همراه می‌سازد…

از جنبه ارتباطی، تعزیه واجد ویژگی‌های متمایزی است که آن را به ابزاری تأثیرگذار برای اقناع و تبلیغ آموزه‌های دینی تبدیل کرده است. کارکرد تعزیه در بازنمایی وقایع عاشورا، به نحوی طراحی شده که هر دو بعد آموزشی و حماسی این واقعه را منعکس کند. از یک‌سو، تعزیه با ارائه‌ی روایتی دراماتیک، تاریخ را به‌صورت ملموس و عینی بازسازی می‌کند و از سوی دیگر، با تکیه بر نمادگرایی و کنش‌های آیینی، پیام‌های اخلاقی و معنوی را به مخاطبان القا می‌کند. این شیوه از نمایش، در کنار ایجاد فضای حزن‌آلود و معنوي، بستری برای تجلی مشارکت جمعی مردم فراهم می‌آورد که نقش بی‌بدیلی در انتقال ارزش‌ها و هویت مذهبی دارد.

این مشارکت در قالب‌هایی متنوع صورت می‌گیرد، ازجمله: همراهی با شبیه‌خوان در آغاز جنگ‌ها با ذکر “یا علی” و “یا حسین”شرکت در تشییع پیکر شهدا و دادن نوزادان برای تبرک به‌عنوان نمادی از حضرت علی‌اصغر (ع). همچنین، در صحنه‌هایی مانند استقبال از شاه‌چراغ (ع) در شیراز، پخش نقل و نبات و شیرینی انجام می‌شود. مخاطبان گاه هم‌پای شبیه‌خوانان به سینه‌زنی می‌پردازند و در بخش‌هایی از اجرا، در تهیه و چیدمان تدارکات مجلس و نذر پارچه و لباس برای شبیه‌خوانان همیاری می‌کنند.

ماندگاری تعزیه

تعزیه، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین هنرهای آئینی در ایران، با بهره‌گیری از داستان‌پردازی جذاب، مردمی بودن و فضای تعاملی و اجرای ساده و کم‌هزینه توانسته است قرن‌ها در فرهنگ ایرانی ماندگار بماند. مردمی بودن این هنر و ارتباط عاطفی و معنوی عمیقی که با مخاطبان برقرار می‌کند، از مهم‌ترین دلایل جاودانگی آن است. با وجود تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تعزیه همچنان ظرفیت حفظ جایگاه خود را دارد؛ به‌شرط آنکه با حفظ اصالت و بهره‌گیری از ابزارهای نوین هنری و رسانه‌ای، به نیازها و انتظارات نسل‌های آینده پاسخ دهد. آینده تعزیه در گرو تداوم پیوندش با روح جامعه و انعطاف در مواجهه با تغییرات است.