زیارت و فناوری دیجیتال: مناسک شیعی اربعین در عراق

مقدمه

این مقاله مطالبی درمورد گستردگی دیجیتالی شدن مناسک اربعین شیعیان ارائه می‌دهد، که در چهلمین روز بعد از شهادت امام حسین (ع)  در زمین کربلا در عراق رخ می‌دهد. حرم او اینجا توسط شیعیان از سراسر جهان مورد زیارت  قرار می‌گیرد.  این مطالعه قوم نگاری قصد دارد به مفهوم زیارت اربعین در عصر فناوری دیجیتالی بپردازد که سایت تعاملی را دربرمیگیرد که در آن زائرین تجربه سفر خود را در آن به اشتراک می‌گذارند. در حین سفر، فناوری های دیجیتالی کمتر به عنوان ابزار ارتباطی به کار می‌‌‌‌‌‌‌‌روند و بیشتر آنها ابزاری برای به اشتراک گذاری تجربه های سفر استفاده می‌شوند، که در آن شکل جدیدی از آیین اربعین تجلی می‌یابد. این مقاله در نهایت استدلال تئوری فناوری دیجیتال را ارائه می‌دهد که شامل اعمال آیینی شده و برای افزایش تجربه زیارت استفاده می‌شود، که در آن فناوری را با عمل سفر زیارتی ترکیب می‌کند.

درحالیکه فرآیندهای رسانه ای بخشی از تغییر رو به رشد به سمت توسعه فراگیر است، استدلالی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیین های اربعینی در سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ به عنوان تجربه یادبودی متمایز، با فناوری دیجیتال به شیوه ای پیچیده ادغام می‌شود. این ترکیب به تعاملی بین امور”مادی” و “معنوی” می‌پردازد؛ گویی که این دو ذاتا از یکدیگر متمایز نیستند. درعوض، دیجیتالی شدن به شکل شبکه سازی و  واقعیت مجازی همه جانبه، جنبه جدیدی از تجربه زیارت در مسیر تعبیه شده می باشد، که توسط کنشگرانی اجرا شده است که در سراسر محل درحال حرکت هستند. اینجا مرکز ی در مسیر نجف-کربلا در عراق است، جایی که زائرین شیعه از سراسر جهان سنت های یادبودی را مشاهده می‌کنند که تعداد برگزاری این مراسم های متنوع برای امام شهید به طور پیوسته  از زمان سقوط رژیم بعث عراق در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است. حرم امام حسین (ع)، والاترین نقش در اربعین را ایفا می‌کند، اما اعمال بسیاری این حرکت را به عنوان محبوب ترین سفر زیارتی در بین شیعیان جلوه داده است.

اصطلاح “ادغام” همچنین به اربعین درعملکرد فعلی آن در مسیر نجف-کربلا اشاره دارد که به عنوان بازآفرینی عملی مذهبی در جریان اطلاعات و داده ها با حساسیت ها و تاثیرات زیادی فراتر از زمان و مکان همراه است. تغییر اعمال مذهبی مخصوصا در شکل اربعینی آن شامل استفاده از فناوری های ابزاری برای گرد هم آوردن تجربه های مشترک در امور دنیوی و متعالی می‌باشد. تکنولوژی های رسانه ای بستری تعاملی را فراهم می‌کنند و همانطور که مالکوم مک کالو توصیف میکند، محیطی هوشمند هستند که در آنها، ارسال و دریافت ارتباطات دیجیتالی به صورت زنده در جهان اجتناب ناپذیری از اطلاعات شکل می‌گیرد. (مالکوم مک کالو، ۲۰۱۵، ص. ۷).

این مقاله عمیقا از یک موضع فلسفی برخوردار است که دیدگاه های مذهبی و فناوری را جدایی ناپذیر می‌بیند (استولو، ۲۰۰۵، ۲۰۱۳؛ ورایز و وبر، ۲۰۰۱).  چنین رویکردی اساسا رابطه دین و فناوری را به معنای تغییر تجارب در زمینه های زندگی می‌بیند و جدایی ناپذیری دین مفروض و فناوری را به عنوان یک مسئله معرفت شناختی بررسی می‌کند (استولو، ۲۰۱۳، ص ۹). به عبارت دیگر، معنا در خلال فناوری ساخته می‌شود که اعمال و مناسک مذهبی را معرفی کند.

این مقاله به چهار بخش تقسیم شده است. درحالیکه همه بخش ها قسمتی را به اعمال و مناسک مذهبی اختصاص می‌دهند، اولین بخش ابتدا روی زمینه سازی اربعین و دیجیتالی  شدن مراسم از اواخر سال  ۲۰۰۰ تمرکز می‌کند. اربعین مجموعه مرکبی از سنتهایی آیینی است که به گروه های ملی و محلی وابسته است که شامل آداب و رسوم مفصل رسمی و غیر رسمی دسته جمعی است؛ بااین حال، چنین سنت هایی مشروط به تغییر شرایط تاریخی هستند. بر این اساس، بخش دوم به چارچوب تاریخی- تئوری اربعین در زمینه تحولات فناوری از قرن نوزدهم ارائه می‌کند که به چگونگی ابزارهای دیجیتالی تعاملی ودیدگاه های دنیوی و معنوی جدایی ناپذیر و یکپارچه مربوط می‌شود. بخش سوم و چهارم به نمونه های خاص مشاهده شده در پیاده روی اربعین در سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ می‌پردازد که توسط شیوه های فناوری دیجیتال اطلاع رسانی شده اند. تمرکز روی تلفن های همراه در این بخش بر تجربیات مشترک متمایز این سفر روحانی تاکید می‌کند؛ درحالیکه بحث درباره مواکب، به عنوان گردهمایی هایی در مسیر پیاده روی و عمدتا به عنوان مکان هایی برای استراحت، بر روی شیوه هایی مانند فضاهایی با جنسیت های گوناگون می‌باشد و شامل تمرین دیجیتالی در تجربه سفر اربعین می‌شود. بااین حال، این چهار بخش، به طور گزینشی رابطه‌ی بین فناوری و آیین های راه پیمایی را به طور گزینشی در روزهای منتهی به اربعین بررسی می‌کند.

نکته ای درباره ی روش پژوهش: مهم است که اذعان کنیم، شیوه ای که اربعین در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته است، عمدتا متمرکز بر آیین های جنسیت محور با فضاهای متمایزی می‌باشد که برای مردان در طول مسیر راه پیمایی تعبیه شده است. این تحقیق قوم نگاری در نوامبر ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ انجام شده و شرکت کننده های حاضر در آن عمدتا از میان مردان بوده اند، این تحقیق بررسی نحوه انجام زیارت توسط مردان را در ارتباط نزدیک با فناوری های شخصی شان محدود کرده است. این مطالعه همچنین از نظر زمانی محدودیت داشت؛ زیرا آیین های تقویمی در مدت زمان کوتاهی انجام می‌شوند، اگرچه که این یک ویژگی ذاتی برای تمامی اعمال و مناسک مذهبی است.  این ویژگی های کوتاه مدت بر الگوهای تغییراتی در اعمال سفر تاکید می‌کند که یک ناظر می تواند در طول زمان این تغییرات را تشخیص دهد. ما این امتیاز را داشتیم که تغییرات خاصی را دراستفاده از فناوری در بازه ای دوساله مشاهده کنیم. بااین حال، چنین امتیازی شامل ما به عنوان پژوهشگرانی می‌شود که در مطالعات قوم نگاری اربعین شرکت کردیم و اعتباری جهت انتقال مفاهیم مشاهده شده داریم. چنین منبع قوم نگاری پیامدهای نهادی دارد که ریشه در طبقه اجتماعی، جنسیت و ملیت دارد؛ همانطور که هردو نویسنده این مقاله ایرانی تبار هستند. منظور از شرایطی که اینجا ذکرشد، جهت تاکید برآگاهی از مشاهدات بود، درحالیکه در تلاش هستیم نگاهی فراتر از آن، با رویکردی انتقادی داشته باشیم.

کار میدانی حاضر عمدتا شامل نظرسنجی از مشاهدات شرکت کننده ها همراه با هدف جمع آوری داده های کیفی از نمونه های غالبا مذکر می‌باشد. اگرچه درگیری پژوهشگر شامل شرکت مستقیم در جریان آیین هاست. این تحقیق قوم نگاری- براساس رضایت آگاهانه مصاحبه شوندگان- شامل مجموعه ای از سوالات غیررسمی و پاسخ های جمع آوری شده در طول مراسم می‌باشد که توسط پژوهشگری در عراق انجام شده است. این گفته ها از طریق تلفن همراه به صورت عکس و ویدیو ثبت شده است. این نکته مهم است که نقش فناوری دیجیتال به عنوان ابزاری در دانش تولید شده در طول مصاحبه های میدانی درتحقیق قوم نگاری ما اشاره شود. ما بر این باوریم که روش بایگانی دیجیتال مانعی ایجاد نمی‌کند؛ بلکه استدلال اصلی این مطالعه را برجسته می‌سازد، یعنی این که فناوری دیجیتال به طور فزاینده ای به عنوان جنبه ای جدید از پدیده پیچیده اربعین عمل می‌کند، که هم در نحوه اجرای آیینی آن  و هم در شیوه های بایگانی، ثبت و یادآوری آن برای اهداف گوناگون استفاده می‌شود.

نتیجه گیری

براساس یک مطالعه قوم نگارانه، این مقاله یک مفهوم رسانه ای برای زیارت اربعین به عنوان مجموعه ای از آیین های جمعی به صورت مجازی در بستری فرا ملیتی را ارائه می‌کند. این مقاله همچنین فناوری دیجیتال را به عنوان آیین های تعاملی می‌نگرد که در سفرهای اربعین به طور گسترده ای به کار گرفته می‌شود و فناوری رسانه در فرآیند آگاه سازی و  تاثیرگذاری در جریان فرا ملیتی قرار می‌گیرد. در زمینه افزایش ارتباطات فرا ملیتی از بعد از سقوط رژیم بعث عراق، آیین های زیارتی مانند اربعین که تجربه های مذهبی متمایزی را شکل می‌دهد، آیین ها و شیوه های سیار را ترکیب می‌کند، بدون درنظر گرفتن اینکه آیا فناوری های جدید مانند تلفن های همراه به طور موثری در میان گروه های مردم کارایی داشته باشد.

درهم آمیختگی فناوری دیجیتال با آیین های مذهبی درحال دگرگون شدن است. همانطور که استوارت ام. هوور استدلال کرده است، ارتباط بین مذهب و فناوری به خصوص رسانه، دگرگون کننده و همچنین درحال دگرگونی است، فرآیندی پویا که شرایط زیسته را در حوزه های خصوصی و عمومی با اهمیتی جهانی تغییر می‌دهد (هوور، ۲۰۰۲، ص.۲) .  و همچنین در خلال این دگرگونی که سنت های آیینی، اصالتی متمایز بدست می‌آورند تا معنا را براساس اشکال منحصربه فردی از ارتباطات را درسطح ادراکی تداعی کنند. چنین معنایی تاکید دارد که اهمیت فناوری ها می‌تواند تحت تاثیر نحوه اجرای آیین های مقدس در تعاملات تجسم یافته در فضاهای فیزیکی و مجازی باشد، جایی که تجربه های معنوی به واقعیت تبدیل می‌شوند.

درنهایت، فرهنگ زیارت دیجیتالی طیفی از تعاملات فرا محلی را ارائه می‌کند. ما ممکن است استدلال کنیم که فناوری دیجیتال ذاتا ارتباطات فرا ملیتی را در بر می‌گیرد، اما این ویژگی به دلیل محوریت قرار دادن ارتباطات لحظه ای و پیشرفته در میان فضاهای محلی و مرزهای ملی است. آیین های نوظهوری مانند پیاده روی دیجیتالی یا بازآفرینی مجازی در مواکب، تجربه های متمایزی از عزاداری معنوی هستند که مبتنی بر درکی جدید از واقعیت می‌باشند- درکی که در فضاهای رایانشی فراگیر و بسترهای تعاملاتی سیار شکل می‌گیرد. آنچه که اربعین دیجیتال را تعریف می‌کند، کمتر به کارکردهای فناوری بستگی دارد و بیشتر به نحوه اجرای این فناوری ها و تجسم آن ها در قالب زیارت مرتبط است (رحیمی، ۲۰۱۹).

بابک رحیمی-دانشگاه کالیفرنیا سن دیگو
محسن امین-دانشگاه علامه طباطبایی