زمزمه‌هایی برای آرامش: رسانه و قدرت لالایی در انتقال پیام‌های دینی

لالایی‌ها رسانه‌ای زنانه

در ادبیات شفاهی و فرهنگ‌عامه، ترانه‌ها جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. آن‌ها آفریده ذهنی
توده مردم بوده، در میان آنان شکل‌گرفته، به کمال رسیده و مطابق با فرهنگ‌ها، اقوام، زبان‌ها و متناسب با
شرایط اجتماعی دگرگونی‌هایی را پذیرفته‌اند. لالایی‌ها یکی از انواع ترانه‌های عامیانه هستند که اغلب توسط زنان سروده و خوانده می‌شوند.

لالایی‌ها، بخش مهمی از میراث فرهنگ شفاهی هر کشور است که زنان در آفرینش و انتقال آن به نسل بعدي، نقش اصلی را عهده‌دار هستند و از این بابت با تمام اشکال ادبیات شفاهی تفاوت پیدا می‌کند. کارکرد ظاهري لالایی، آرام کردن و خوابانیدن کودکان بوده، اما به نظر می‌رسد در بسیاري از جوامع سنتی لالایی‌ها، کارکردهاي دیگري نیز داشته‌اند. لذا آیینه تمام نماي بسیاري از جنبه‌های واقعی زندگی اجتماعی هستند و ازآنجاکه زنان سراینده فی‌البداهه لالایی‌ها بوده‌اند، بسیاري از شرایط و مؤلفه‌های زندگی آن‌ها در این اشعار انعکاس یافته است.

با استناد به نوع کارکردهاي لالایی‌ها براي زنان که بیشتر حکم انتقال‌دهنده یا پیام رساننده رادارند، می‌توان تمام مفاهیم مطرح‌شده را در یک مقوله لالایی به‌مثابه رسانه‌ای زنانه گنجاند. لالایی‌ها بیش از آنکه ملودي خواب‌آوری براي کودکان باشند، حکم رسانه‌ای را داشتند که زنان در شرایط بسته حاکم بر جامعه مردسالار از طریق آن پیام‌ها اعتراضات، خواسته‌ها، آرزوها، حرف‌ها خود را به سایرین منتقل می‌کرده‌اند. ازآنجاکه زنان در جوامع سنتی غالباً فرصت‌های محدودی برای ابراز خود داشته‌اند، لالایی به آنان این امکان را می‌داد تا از طریق شعرهایی که برای کودکان می‌خواندند، به بیان احساسات خود بپردازند. محتوای کلی لالایی‌ها: بیان خواسته‌ها و آرزوها، بیان عشق به شوهر و معشوق، بیان اعتراض، تخلیه و سازگاري روانی، برقراري رابطۀ عاطفی با کودك، بیان عشق به کودك، تربیت دینی، نگاه جنسیتی به فرزند بوده است. اهمیت لالایی‌ها در فرهنگ شفاهی به حدی است که آن‌ها به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی جامعه شناخته می‌شوند. با توجه به ویژگی‌های موسیقایی و ریتمیک، لالایی‌ها به‌طور طبیعی احساس آرامش را به کودک القا می‌کنند و از این طریق، هم به‌سلامت روانی کودک کمک می‌کنند و هم مادر می‌تواند از آن‌ها برای بیان احساسات شخصی خود استفاده کند. ثبت و تحلیل لالایی‌ها می‌تواند اطلاعات زیادی در مورد باورها، آداب‌ورسوم و شرایط اجتماعی یک جامعه فراهم کند.

مضامین لالایی‌ها

مضامین لالایی‌ها اغلب شامل عشق و محبت مادر به فرزند، امید به آینده، بیان نگرانی‌ها و دردهای شخصی مادران و حتی نقد شرایط اجتماعی است. از جمله مضامین متداول در لالایی‌ها می‌توان به تنگدستی، مرگ همسر، سختی‌های زندگی و امید به بهبود اوضاع اشاره کرد. مادران از طریق این لالایی‌ها، نه‌تنها احساسات خود را بروز می‌دهند بلکه به‌نوعی بازتاب‌دهنده شرایط جامعه‌ای هستند که در آن زندگی می‌کنند.

این لالایی‌ها می‌تواند بیانگر احساس شخصی مادر به کودک باشد برای مثال:

لالالالا گل زیره
دو پستانم پر شیره

بابات رفته زنی گیره
ننت از غصه می‌میره​

این لالایی، بیانگر درد و رنج مادری است که خیانت همسرش را تجربه کرده و در حال ابراز غم و اندوه خود به کودک از طریق لالایی است.

و یا بیانگر وضعیت ایمانی جامعه باشد:

مساجد گشته ویرانه
معابد گشته ویرانه

وطن پر شد ز بیگانه
لالالالا گلم لالا

مضامین مذهبی در لالایی‌ها

لالایی‌های دینی نیز دارای مضامین ویژه‌ای هستند که بازتاب‌دهندۀ جهان‌بینی و اعتقادات مذهبی مادران در زمان سرودن آن‌ها است. در لالایی‌های دینی، مضامینی مانند توصیف طبیعت، ستایش خداوند، راز و نیاز، دعا برای موفقیت فرزند در تحصیل و دین و توصیف اماکن مقدس مانند حرم امام رضا (ع) به‌وفور دیده می‌شود. برای هرکدام از مضامین اشاره شده در لالایی‌های دینی، می‌توان این مثال‌ها را ارائه داد:

اظهار عقیده:

لالا لالا بابات رفته مدینه
لالا لالا سر خاک سکینه
لالا لالا سکینه نور عینه
لالا لالا دختر امام حسینه

که به واقعه کربلا و دختر امام حسین (ع) اشاره دارد.

ستایش خداوند:

قدِ سبزت الف و لام و میمه
لب سرخت مثال سیب دو نیمه
میان هردو ابروی دو فرزند
که بسم الله الرحمن الرحیمه

دعا و آرزو برای فرزند

مثال ۱:

سر چشمه رسیدم آب بنوشم:
صدای نازنین آمد به گوشم
الهی نازنین تو زنده باشی
کنیز حضرت فاطمه باشی

مثال ۲:

که ای لالا گل نرگس
که بد بر تو نیاد هرگز
نه بد بر تو، نه بر بابات
نه بر دایی بلندبالات

توصیف حرم امام رضا(ع):

لالا لالا خدا یارت
امام رضا نگهدارت
امام رضا و گلدسته
زوّار میاد دسته دسته

البته این لالایی‌ها محصور به زبان فارسی نیست. بررسی آن در زبان عربی خود پژوهشی جداگانه می‌طلبد اما ذکر سه مثال خالی از لطف نیست.

محمد الخضرحسین، یکی از اساتید تونسی الازهر مصر در خاطراتش چنین می‌گوید که مادرش هنگام خوابیدن او را با این لالایی می‌خوابانده است:

یا خضر یا خضر
ان شالله تکبر
و تصیر یا خضر
شیخ الازهر

یا لالایی لبنانی زیر در اهمیت و وجوب نماز و روضه:

یا الله ریمه تنام
یا الله یجیها النوم
یا الله تحب الصلاه
یا الله تحب الصوم

یا نمونه عربی دیگر که حاکی از احتیاج مادر به عنایت پروردگار است:

اوللا یا اولانی
اوللا یا اولانی
یا ربی لا تنسانی
من فضلک یا رحمانی

حضرت علی (ع) در لالایی‌ها

حضرت علی (ع) جایگاهی بسیار ویژه در لالایی‌های عامیانه دارد. این لالایی‌ها به‌عنوان بخشی از موسیقی فولکلور ایران، تجلی‌گر عمق ارادت و عشق مادران به امام علی (ع) هستند. ذکر نام علی (ع) در این نغمه‌ها علاوه بر کارکرد معنوی و روحانی، نقشی در تربیت عاطفی و مذهبی فرزندان دارد، زیرا از کودکی کودک را با مفاهیم دینی آشنا می‌سازد.

مادران ایرانی از حضرت علی (ع) به‌عنوان نمادی از شجاعت و عدالت یاد می‌کنند. او در لالایی‌ها نه‌تنها به‌عنوان پناهگاهی برای کودک، بلکه به‌عنوان الگوی معنوی برای مادران نیز ظاهر می‌شود. این لالایی‌ها حاوی مضامین دینی و عرفانی هستند که از طریق زبان ساده و شاعرانه به کودک منتقل می‌شوند. در ادامه چند نمونه از این لالایی‌ها آورده شده است:

مثال ۱:

لالا لالا بکن که خوابت آید

علی شیر خدا فریادت آید

نشان‌دهنده آن است که مادران از حضرت علی (ع) به‌عنوان مدافعی الهی یاد کرده و با زمزمه نام او، دعا می‌کنند که او همیشه پشتیبان و نگهبان فرزندانشان باشد.

مثال ۲:

لالا لالا علی گویم
که لالا بر تو می‌گویم
علی برتر علی سرور
علی داماد پیغمبر

این لالایی به ذکر مقام والای حضرت علی (ع) می‌پردازد و مادر ضمن گفتن این لالایی، کودک را به خوابی سرشار از آرامش دعوت می‌کند.

مثال ۳:

لالا لالا گل خشخاش
بابات رفته خدا همراهش
خدا همراه و یارش بو
علی پشت و پناهش بو

در این لالایی، مادر با ذکر نام حضرت علی (ع) از او به‌عنوان پشت و پناه یاد کرده و برای بازگشت پدر کودک دعا می‌کند.

مثال ۴:

علی رنگ گل و گوهر گرفته

نگین از دست پیغمبر گرفته
علی شیر خدا شمشیر دین زند
سخن همرای رب العالمین زد

این لالایی به واقعه غدیر و حدیث ولایت و وصایت اشاره دارد.

مثال ۵:

لوح نبو قلم نبومی دلبر علی بو
محمد معراج رفتن سبب علی بود
عرش نبو فرش نبو می دلبر علی بو
شیر چناب محمد راه رفتن علی بو

که اشاره به جایگاه حضرت علی در شب معراج دارد.

مثال ۶:

لالا لالا لالالایی
شبی رفتم به دریایی
درآوردم سه تا ماهی
یکی اکبر، یکی اصغر
یکی داماد پیغمبر
که پیغمبر دعا می‌کرد
علی ذکر خدا می‌کرد
علی کنده در خیبر
به حکم خالق اکبر

که به جنگ خیبر و رشادت های حضرت علی اشاره دارد.

و در آخر:

لالایی‌ها به‌عنوان یک رسانه زنانه نقش بسزایی در بازتاب امیدها، آرزوها، نگرانی‌ها و حتی اعتراضات زنان دارند. این ترانه‌ها نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای تسهیل خواب و آرامش کودکان عمل می‌کنند، بلکه حامل پیام‌های عمیق و معنوی از آرزوها و محبت مادرانه نیز هستند. تنوع موضوعات در لالایی‌ها نشان‌دهنده عمق و پیچیدگی این آثار است. از بیان عشق و علاقه تا اعتراض و تربیت، همه در لالایی‌ها جای دارند. به این ترتیب، لالایی‌ها نه‌تنها بخشی از ادبیات شفاهی ایران هستند، بلکه نمایانگر تجلی محبت و معنویت در روابط مادر و فرزند، پیوندی عمیق میان فرهنگ و مذهب و تجلی محبت مادرانه با تکیه بر معنویت است. استفاده از نام مقدس حضرت علی (ع) در لالایی‌ها، نمادی از ارادت و عشق عمیق مادران به این شخصیت بزرگ دینی و درخواست برای حمایت و نگهداری او در لحظات سخت زندگی است. این ارتباط، به‌ویژه در فرهنگ ایرانی، نماد پیوندی عمیق میان مذهب و فرهنگ است که به نسل‌های آینده منتقل می‌شود.