مقدمه

این مقاله به بررسی چگونگی شکل دهی بیان مذهبی کاربران شبکه های اجتماعی و هویت دیندارانه هم در فضای آنلاین و هم در فضای آفلاین می پردازد. این مقاله بر فناوری های دیجیتالی که اعمال مذهبی را متحول می کنند، از جستجوی هدایت و تبلیغ دین گرفته تا ابراز دینداری و ساخت جوامع تاکید می کند. این شماره ویژه از مفاهیمی همچون دین زنده و پویا، دیجیتالی و متاثر از دنیای مادی صحبت می کند تا چگونگی تعاملات کاربران با پلتفرم های متنوع (مانند اینستاگرام، یوتیوب، فیسبوک، تیک تاک، توئیتر، واتس اپ، تلگرام و وبسایت های مختلف) را در سراسر جهان با انواعی از سنت های مذهبی متفاوت بررسی کند.

این مقاله میان دو نوع کاربر مذهبی در شبکه های اجتماعی تمایز قائل می‌شود: دینداران مشهور (افراد شناخته شده و اینفلوئنسرهایی همراه با فعالیت هایی هدفمند و محتوای مذهبی اختصاصی) و کاربران مذهبی شبکه های اجتماعی (کاربران عادی که محتوای پیام هایشان مذهبی است، اما به آن محدود نمی شود). درحالیکه هردو گروه بر دین تاثیر می گذارند، اما هر کدام با استراتژی خاصی عمل می کنند.

این شماره بر مرزهای مبهم بین زندگی مذهبی آنلاین و آفلاین، با اشاره بر چگونگی تعاملات دیجیتالی که معمولا به نتایج واقعی منجر می شود، تاکید می کند؛ چه از طریق سازوکارهای بازخوردها (شامل نقد و بررسی فعالیت مساجد)، یا واکنش های نهادی (شامل نقد و بررسی کاتولیک های پیشرو) و یا پیامدهای سیاسی (شامل تنش های هندوها و مسلمان در شبکه های اجتماعی).

ویراستاران با رد دیدگاه های آرمانگرایانه اولیه درباره اینترنت به عنوان ابزاری صرفا دموکراتیک بر دیدگاهی جدید و غیردوگانه از “تغییر” در مذهب دیجیتالی تاکید می کند. تعاملات مذهبی در فضای آنلاین به جای صرفا پایبندی بر سنت ها و تقویت آنها، می تواند همزمان هنجارهای موجود و ساختارهای قدرت را به چالش بکشاند. این شماره ویژه در نظر دارد تا درک ما را از چگونگی بازسازی تجربه های مذهبی کاربران شبکه های اجتماعی- چه کاربران تاثیرگذار و سرشناس و چه کاربران عادی- در عصر دیجیتال عمیق تر کند.

رساته های اجتماعی فرصت های تازه ای برای ابراز وجود فراهم کرده اند و به کاربران عادی- شامل کسانی که از اقلیت های مذهبی اند- این امکان را می دهد که دیدگاه های خود را به اشتراک گذاشته و هنجارهای موجود را به چالش کشیده و دیده شوند. این موضوع به افراد این امکان را می دهد که در سخنرانی های مذهبی خارج از چارچوب های سازمانی شرکت کنند و اصالت مذهبی خود را از طریق پلتفرم های آنلاین بازسازی کنند. این ابزارها شکل های جدیدی از دینداری را ساخته و فضاهایی را جهت استفاده امن کاربران از شبکه های اجتماعی و پرداختن به مسائل مناقشه برانگیز یا سرکوب شده فراهم می کند.

بااین حال، شبکه های اجتماعی ذاتا آزادی بخش نیستند. ساختارهای قدرت موجود- مانند جنسیت، سازمان های مذهبی و اقتدار دولتی- همچنان بر فضاهای آنلاین تاثیرگذارند. بنابراین پویایی عاملیت در فضای آنلاین، پیچیده، رابطه مند و تحت تاثیر نیروهای تسهیل گر و محدود است. کاربران مذهبی ممکن است آزادی های جدیدی را از طریق ابزارهای دیجیتالی کسب کنند، اما همین ابزارهای تسهیل گر می تواند جهت تقویت هنجارهای سنتی، رفتارهای سیاسی و به حاشیه راندن دیدگاه های مخالف استفاده شود.

همچنین افزایش استفاده از شبکه های اجتماعی مذهبی معنای “اصالت” را دگرگون کرده است. در گذشته اصالت بیشتر به خلوص اعتقادی و تداوم تاریخی وابسته بود، اما اکنون بیش از پیش به صداقت فردی، شفافیت و ارتباط داشتن با دیگران گره خورده است. اینفلوئنسرها و کنشگران اجتماعی اغلب اصالت را به جای ارجاع دادن به متون مقدس از طریق روایت های شخصی و “واقعی بودن” کسب می کنند. این روند موجب تغییر در اصالت معرفتی می شود- از تایید نهادی به اعتبار فردی- و در نتیجه چگونگی صحت و اعتبار ارجاعات مذهبی قابل درک و انتقال در فضای دیجیتالی شده است.

این مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری استفاده از شبکه های اجتماعی مذهبی تحت تاثیر نمایش اصالت و نیروی احساسی زیبایی شناسی و فنون بلاغی می پردازد. اینفلوئنسرهای مذهبی زمانی موفق می شوند که داستان های شخصی و قابل درکی که بر صداقت و زندگی روزمره تاکید دارند را جایگزین آموزه های سنتی کنند. این شیوه بازتابی از تحول فرهنگی است؛ که در آن ابراز “خودِ اصیل” به محور اصلی ارتباطات مذهبی تبدیل می شود. در این میان، اصالت باید با مشروعیت در حال تعادل قرار گیرد- یعنی وفاداری همزمان به خود و به سنت های مذهبی- بنابراین اینفلوئنسرها می توانند توأمان واقعی و مومن تلقی شوند.

پلتفرم‌های دیجیتال این پویایی را تشدید می‌کنند، چرا که اینفلوئنسرها را به نمایش اصالت از طریق تصاویری گزینش شده از زندگی خصوصی‌شان ترغیب می‌کنند. با این حال این اصالت اغلب صحنه پردازی شده است و نیازمند کار استراتژیک برای قابل درک به نظر رسیدن است. این موضوع به ویژه در جنبش های مذهبی غیرمتمرکز و ضد سازمانی در بین نسل های هزاره و زد که در فرهنگ مصرف گرایی و سلبریتی ذوب شده اند، تاثیرگذار است.

راهبردهای دیداری- شنیداری مانند استفاده از صداها، رنگ ها و تکنیک های دوربین جهت ایجاد تعاملات احساسی و محتوای متقاعدکننده مذهبی به کار گرفته می شوند. این تکنیک ها تجربه های مذهبی دیجیتالی فراگیری را جهت رقابت کردن با فضاهای مذهبی سنتی در بافت تاثیرگذاری احساسی ایجاد کرده است.

اینفلوئنسرها از نظر بلاغی از زبانی ساده و قابل فهم، خطاب مستقیم، و روایت‌هایی مرتبط با زندگی روزمره استفاده می‌کنند تا حس نزدیکی و صمیمیت با مخاطبان ایجاد کنند. آنها اغلب به ترویج ارزش ها، تفسیر دنیای پیرامون از طریق دیدگاه مذهبی و حتی به چالش کشیدن هنجارهای جامعه از طریق پیام های تحریک آمیز یا کنشگرانه- و گاه با استفاده از طنز یا وارونه سازی روایت ها ساختارهای قدرت را زیر سوال می برند. با این حال شبکه های اجتماعی می توانند به ابزاری برای سخنان نفرت آمیز و درگیری فرقه‌ای تبدیل شوند، که نشان دهنده این است که بیان مذهبی در فضای دیجیتال می تواند هم وحدت بخش و الهام‌آفرین باشد، و هم تفرقه‌انگیز و تحریک‌آمیز.

شبکه های اجتماعی از طریق امکانات فنی خود و ویژگی های منحصر به فرد “زبان های بومی پلتفرم” چگونگی تعاملات کاربران مذهبی شبکه های اجتماعی با یکدیگر و با محتوا را شکل می دهند. این ویژگی های دیجیتالی چگونگی شکل گیری محتوا را مشخص کرده، دریافت می کند، تعادل می بخشد و همچنین بر احساسات کاربران جهت قدرتمند کردن آنها یا ناتوانی شان تاثیر می گذارد. درحالیکه فضاهای شبکه های اجتماعی گزینش شده می تواند جهت تقویت جوامع حمایتی به کار گرفته شود. تعاملات روزمره کاربران- مانند لایک کردن، نظر دادن و بازنشر محتوا- نقشی مهم در شکل‌دهی به اعتبار مذهبی و میزان دیده شدن محتوا ایفا می‌کند و به کاربران عادی نفوذ قابل‌توجهی بر چشم‌اندازهای مذهبی، هم در فضای دیجیتال و هم در دنیای واقعی، می‌بخشد.

نتیجه گیری

این شماره ویژه بر تأثیر ماندگار تعاملات دیجیتال بر مناسک مذهبی تأکید دارد و برداشت‌های دوگانه از تغییرات دیجیتال را رد می‌کند. در این تحلیل، نقش در حال تحول “اصالت” برجسته می‌شود؛ مفهومی که اکنون بیشتر بر بیان شخصی و شفافیت استوار است تا تأیید نهادی. کاربران مذهبی- هم اینفلوئنسرها و هم مشارکت کنندگان عادی- به طور استراتژیکی از مفاهیم زیبایی شناسی، بلاغی و ابزارهای ارتباطی بهره می برند تا محتوای مذهبی تولید کنند که هم مرتبط با مفاهیم روز باشد و هم از نظر احساسی تأثیرگذار.

در این راستا از پژوهش‌های آینده خواسته می‌شود تا بررسی کنند که چگونه رفتار کاربران و الگوریتم‌ها محتوای مذهبی را شکل می‌دهند، تعاملات کاربران چگونه بر ارتباطات تأثیر می‌گذارد، و پلتفرم‌های جدید چگونه بیان مذهبی را متحول می‌سازند. همچنین، پژوهشگران تشویق می‌شوند تا به ابعاد مادی و احساسی دین دیجیتال بپردازند و واکنش سنت‌ها و نهادهای دینی مختلف را در برابر این تحولات بررسی کنند. توجه بیشتر به زمینه‌های غیرغربی مانند خلیج فارس و چین نیز برای درک جامع‌تر از دین در عصر دیجیتال ضروری است.